Schegea che quel era en ils onns 1920 anc in mattet da Müstair, malapaina madir per ir al gimnasi si Mustér. E tuttina vegn Tista Murk intitulà cun regularitad sco pionier dal radio en lingua rumantscha e pli tard era da las emissiuns rumantschas a la televisiun. Ed el vala era sco persunalitad che ha contruì cun quella lavur a far punts tranter Rumantschas e Rumantschs da tut las valladas dal Grischun.
In um cun «feu sacré»
En in film da l’emissiun Cuntrasts dad RTR, dal favrer 2013, en regurdientscha da l’emprima emissiun televisiva en lingua rumantscha dal 1963, di Paulina Caduff-Vonmoos, ina da las emprimas collavuraturas dal Radio Rumantsch: «In mincha cas es Tista Murk stat il piunier da radio e televisiun. Tista Murk d’eira vairamaing ün hom fascinant. El gniva per gronda part nan dal teater, el vaiva üna pruna ideas – i nu’s pudaiva però adüna realisar tuot. El d’eira vairamaing quel chi daiva quist ‚feu sacré’, quai stöglia schon dir.»
In mincha cas es Tista Murk stat il piunier da radio e televisiun. Tista Murk d’eira vairamaing ün hom fascinant.
Ed era Fidel Caviezel, durant indesch onns president da la CRR (Cuminanza Radio Rumantsch), l’uniun purtadra dals programs rumantschs, scriva en in necrolog: «Er war ein mutiger Pionier des rätoromanischen Radios und Fernsehens.» Fidel Caviezel intitulescha Tista Murk perfin sco pontifex: «Mit Recht wird Tista Murk in diesem Zusammenhang als ‚Pontifex’ bezeichnet, der mit Erfolg Brücken zwischen den verschiedenen rätoromanischen Regionen gebaut hat.»
Pontifex e pionier? Pertge vegn Tista Murk garnì cun quests attributs? Tge exact è atgnamain stà il spiert da pionier da Tista Murk, tge punts ha el construì e tge propi era ses «feu sacré»?
Tranter Chalavaina e Sputnik
Ils onns 1950 èn in decenni da grond progress. L’Uniun sovietica spedescha l’emprim Sputnik tras l’univers. Consorzis internaziunals e lavurers talians construeschan en Grischun in’ovra electrica suenter l’autra. Las famiglias entschaivan ad installar televisiuns en lur stivas. In veritabel boom da consum sa fa palais, in boom che na sa ferma betg als cunfins dal mund rumantsch. Emissiuns da radio – surtut en lingua tudestga – resunan ussa er or da tuttas stivas e cuschinas rumantschas. Persunas ed instituziuns premuradas per lingua e cultura rumantscha teman perquai ch’il tudestg mettia ussa anc pli spert a chantun il rumantsch.
Tista Murk, oriund da Müstair, è durant ils onns tschuncanta gist en ses megliers onns: il giuven bab da famiglia scriva en quels onns sias pli impurtantas ovras dramaticas. E sco sche quai na fiss anc betg avunda, edescha el ina retscha cun tocs dramatics rumantschs («La Scena» a partir dal 1950), el è president da la novfundada Societad da scripturs rumantschs ed el scriva regularmain per la gasetta mensila da la Val Müstair «Il Giuven Jauer». Tut quai fa el sa chapescha sper sia lavur sco bibliotecari a la Biblioteca chantunala grischuna a Cuira (1946–1958).
Però sco sche tut quel engaschament na fiss anc adina betg avunda, gida Tista Murk a fundar ils 12 d’october 1946 la «Pro Radio Rumantsch», in club illuster da persunalitads rumantschas che ha la finamira da realisar dapli emissiuns radiofonicas en lingua rumantscha. Tista Murk daventa l’emprim actuar ed a partir dal 1951 perfin il president da questa societad. Sut ses presidi vegn la societad, ussa cun il num CRR, integrada en la «Schweizerische Radio- und Fernsehgesellschaft» (SSR SRG).
L’emprim redactur da radio en Grischun
Enfin la fin dals onns 1950 devi sin las undas da l’emettur Beromünster mo punctualmain emissiuns da radio en lingua rumantscha. Dal 1959 reusseschi a la CRR da survegnir, suenter intensiva lavur da lobi tar la SRG, mintg’emna in pitschen temp d’emissiun regular. Cumbinà cun quel program po la CRR perfin stgaffir ina plazza da redactur a Cuira. Grazia a ses engaschament en la CRR è Tista Murk natiralmain en la poleposition e vegn era tschernì. El daventa uschia insumma l’emprim «um da radio» che viva e lavura en il chantun Grischun. Cuntegns radiofonics vegnivan gea enfin ussa be elavurads en studios dador il Grischun, surtut a Turitg.
Tista Murk va cun schlantsch vi da sia nova lavur. Detg spert (ils 9 d’october 1959) realisescha el la nova emissiun «Viagiond cul microfon», in’emissiun emnila dad ina mes’ura che daventa legendara e che va sur l’emettur enfin l’avust dal 1972. Avant l’engaschament da Tista Murk devi atgnamain emissiuns da radio en lingua rumantscha per gronda part mo en furma da registraziuns da studio, per uschè da dir referats radiofonics, prelecziuns, pregias, gieus radiofonics e registraziuns da chors. Tista Murk ha immediat tschertgà cun ses microfon in’autra avischinaziun, ina avischinaziun pli schurnalistica. El ha prendì sut bratsch si’apparatura da registrar ed è ì ora tar la glieud, ora en las vals rumantschas. Perquai ha el era dà a sia emissiun il titel «Viagiond cul microfon». Sias emissiuns eran tras quai pli vivas ed autenticas, cun discurs pli u main spontans e natirals.
Il «tric murkian»
Gia da bell’entschatta fa Tista Murk diever en «Viagiond cul microfon» era dad in tric linguistic, in switch idiomatic, per uschedir il «tric murkian»: cun protagonists sursilvans en sias emissiuns discurra el vallader, cun protagonists ladins alura sursilvan. Grazia a ses temp en il gimnasi a Mustér saveva il Jauer Tista Murk discurrer fitg bain l’idiom sursilvan. Ils onns en Surselva, damai en territori d’in auter idiom, han senza dubi era dà ad el per vita duranta il stausch per empruvar d’unir quest mund rumantsch. L’unitad rumantscha e la chapientscha vicendaivla al stevan adina fermamain a cor, cumplettamain analog a l’idea e l’ideologia da ses grond mentur a Mustér, Pader Maurus Carnot. Spezialmain cun «Viagiond cul microfon» ha Tista Murk damai contribuì – cun in zichel astuzia – fermamain als contacts tranter ils idioms ed a la chapientscha vicendaivla.
Ma tge scheva la glieud da quest mix idiomatic? Ina retschertga da l’onn 1963, cun in questiunari en 12 vischnancas represchentativas rumantschas, ha confermà che la gronda part dad audituras ed auditurs na sa disturbava betg da quest «mischedar ils idioms». Surtut l’emissiun «Viagiond cul microfon» vegniva tadlada (adina u mintgatant) da var 90 pertschient da las passa 600 persunas dumandadas, in resultat bunamain sco oz tar il radio statal en la Corea dal nord! Ed era il resun or dal ravugl da la Giunta da program da la CRR tunava dal 1965 bunamain euforic: «Murk suonda vinavon alla fuorma comprovada interromontscha e quei cun success. Adina daplirs Romontschs da tuttas valladas arrivan tier la perschuasiun ch’il radio rumpi ina via impurtonta per l’avischinaziun dils divers idioms.» Quest credo – da vulair unir u silmain avischinar idioms, vals e glieud rumantscha – è senza dubi in fil cotschen tras l’entira activitad da Tista Murk.
Adina daplirs Romontschs da tuttas valladas arrivan tier la perschuasiun ch’il radio rumpi ina via impurtonta per l’avischinaziun dils divers idioms.
Dasper «Viagiond cul microfon» realisescha e tgira Tista Murk natiralmain er anc autras emissiuns regularas, per dunnas, uffants, seniors e persunas malsaunas. Sa chapescha na fa el betg tut sez, el po disponer dad ina gronda quantitad da collavuraturas e collavuraturs libers, sco p.ex. Paulina Caduff-Vonmoos, Alfons Maissen, Cla Biert e blers auters.
«Na s’isolar!»
Era sin livel programmatic-conceptual ha Tista Murk fullà via per il svilup futur dal Radio Rumantsch, da la Televisiun Rumantscha ed oz dad RTR. Tenor la logica regiunala rumantscha avess Tista Murk pudì u perfin stuì realisar davent da l’entschatta emissiuns specificas per las singulas regiuns rumantschas, vul dir ch’el avess pudì cumpilar p.ex. in’emissiun per la Surselva, in’autra per l’Engiadina ed anc in’autra per il Surmeir e la Sutselva. Durant ils onns 1950 eran p.ex. las 15 emissiuns da l’entir onn ordinadas exact tenor quel princip: ina giada in’emissiun cun tematicas e persunas da la Surselva, ina proxima giada cun cuntegns da l’Engiadina e la terza giada anc cun istorgias dal Grischun Central. A la fin da l’onn vegniva alura fatg statistica, cun la finamira che nagina regiun na possia pretender dad esser vegnida a la curta! Senza dubi: Tista Murk avess damai pudì lavurar cun quel princip e structurar regiunalmain il program da radio. Tenor quel urden regiunal funcziunavan gea da quel temp tut las gasettas rumantschas. Ed anc oz è la pressa rumantscha atgnamain fragmentada tenor quel princip regiunal-idiomatic.
Tista Murk e ses concumbattants han però tschernì in’autra via: da bell’entschatta han els empruvà d’unir ils cuntegns. Il motto suprem che Tista Murk numna dal 1965 en in exposé per il program dal Radio Rumantsch è evident: «Na s’isolar!» Ed en il medem exposé scriva el: «Al radio as sto evitar da zavrar ils idioms per rinforzar il sentimaint d’unità rumantscha e per promover l’incletta tanter pêr.» Tista Murk vuleva damai ir conscientamain in’autra via, ina via ch’el considerava sco meglra. E quai ha’l fatg per l’ina cun ses «tric murkian», cun sia astuzia da perfin far las intervistas en sia patria, en Val Müstair, per sursilvan! Da l’autra vart ha el concepì emissiuns e programs che na separan betg las Rumantschas ed ils Rumantschs tenor idioms u regiuns. Tenor sia persvasiun pudeva quai funcziunar surtut cun cuntegns da l’actualitad, quai vul dir cun tractar ils «problems vitals da noss auditurs» e da tegnair uschia «nos pövel a l’udida», damai independent, sche quest pievel scheva «gie», «ea» u «schi».
Al radio as sto evitar da zavrar ils idioms per rinforzar il sentimaint d’unità rumantscha e per promover l’incletta tanter pêr.
Cler, sco RTR sa preschenta oz, sa chapescha quai da sasez. I na dat gea betg ina damaun radio per ils Sursilvans e l’autra damaun per ils Surmirans u per ils Engiadinais. Ma che quai sa chapescha oz da sasez, ha senza dubi era da far cun las ideas programmaticas da Tista Murk che ha da bell’entschatta preparà uschia il terren.
«Das war genial»
Sper il radio chatta quels onns anc in segund medium la via en las stivas svizras: la televisiun. Las emprimas emissiuns regularas da televisiun en Svizra devi a partir dal 1953. Diesch onns pli tard èsi alura era stà uschè lunsch per Rumantschas e Rumantschs: l’emprima emissiun televisiva en lingua rumantscha vegn emessa ils 17 da favrer 1963. Ed er a quell’emissiun cun il titel «Il balcun tort» era Tista Murk participà decisivamain: el ha coordinà e realisà l’entira emissiun. Ed era ils proxims tschintg onns tgira el mintg’onn pliras emissiuns dad «Il balcun tort».
En il decurs da quels onns survegn el a Turitg in collavuratur per las emissiuns rumantschas a la televisiun, Willi Walther. En la publicaziun da giubileum per ils 50 onns da la Televisiun Rumantscha – cun il titel «Charas aspectaturas e chars aspectaturs» – sa regorda Willi Walther da la moda da lavurar da Tista Murk: «Tista Murk kam mit den Leuten, die in der Sendung auftraten, ins Studio. Wie eine Zirkustruppe kamen sie daher, mit Tista als Direktor. Wie Tista das machte, das war genial. Im Prinzip machte er eine verlängerte Version von Radio. Nur dass er die Leute nach Zürich holte. Es war das Einzige, was man 1964 machen konnte. Die Menschen in ihrer Umgebung zu filmen war noch nicht möglich. Später machten wir das natürlich schon. Aber damals brachte Tista die Leute einfach ins Studio und sagte: ‚So, und jetzt singt ihr was.’ Oder er führte Interviews mit Schriftstellern: Cla Biert, Gion Deplazes, Toni Halter.» La lavur tranter Murk e Walther era organisada uschia che Tista Murk furniva ideas e tematicas, inclusiv protagonistas e protagonists. Sin basa da quellas propostas realisava alura il reschissur Willi Walther in treatment, tenor il qual el realisava la filmada ed il tagl. Ils commentaris e la sonorisaziun eran alura puspè en la responsabladad da Tista Murk e dad in da ses numerus pledaders sco p.ex. Cla Biert u Gion Deplazes.
Damals brachte Tista die Leute einfach ins Studio und sagte: «So, und jetzt singt ihr was».
A l’entschatta vegniva emess «Il balcun tort» dus giadas l’onn, il 1965 sis giadas, dal 1966 devi gia otg emissiuns. E be in onn pli tard han ils «pitschens Rumantschs» procurà per ina premiera svizra. Il fanadur 1967 han els realisà l’emprim film en colur en la Televisiun da la Svizra tudestga. La tematica era predestinada per in film en colur: ils maletgs sin il tschiel sura da la baselgia da Ziràn.
In reservat folcloristic?
Il «Balcun tort» aveva però era provocà critica durant ils onns 1960. Las emissiuns eran cumpiladas da Tista Murk tenor l’idea exprimida en ses exposé dal 1965: «La televisiun as restrendscharà a la documentaziun, v.d. a programs culturals, economics da muntada grischuna generala e surlascharà plütost al radio l’actualità.» Surtut da vart dals responsabels da program a Turitg vegniva perquai la reproscha che las emissiuns rumantschas restian pendidas en in reservat folcloristic e tematiseschian memia pauc l’actualitad ed ils problems urgents.
Las emprimas emissiuns rumantschas eran gea naschidas or da l’idea da mussar las particularitads culturalas dal mund rumantsch. Il «Balcun tort», l’optica in zichel «veglia» sin la Rumantschia, era titel e program enina. Intgins exempels tematics a partir dal 1967: trair schibettas a Danis-Tavanasa, Las Vouschs da la Gelgia, in purtret da la vischnanca da Riein, 600 onns Lia da la Chadè, mastergns vegls, salvaments d’elicopter en muntogna, etc.
Per l’onn 1963, cun mo duas emissiuns durant l’entir onn, pudeva quai anc bastar. Ma la transfurmaziun dal pajais ed ils moviments socials da quels onns en Svizra han natiralmain era midà l’idea generala da realisar cuntegns televisivs. La televisiun aveva ussa la pussaivladad tecnica e surtut era l’ambiziun publicistica dad emetter dapli actualitad ed era da prender per mauns tematicas tabuisadas enfin qua: conflicts internaziunals, glieud en chasas d’attempads, las midadas en las regiuns muntagnardas. Era il «Balcun tort», ch’era gia cun ses num plitost attaschà al vegl e bel, stueva tegnair quint da quai. Pir suenter la partenza da Tista Murk hai dà intginas emissiuns che mussavan en ina nova direcziun, uschia p.ex. cun ina seria davart l’industria grischuna ubain cun ina seria da purtrets da giuvens artists.
Pertge banduna Murk il post?
A l’entschatta da ses engaschament è Tista Murk anc il cumbattant isolà a Cuira.El ha da far tut sez: secretariat, redacziun e tecnica. Dal 1965, cura ch’el survegn finalmain in pitschen studio d’emetter, remartga el curt e setg: «Hoz vain lavurà cul sistem dad ün hom.» Quai sa mida en il decurs dals onns 1960. Cura ch’el banduna dal 1968 il post da programs a Cuira, èn 4–5 emploiadas ed emploiads occupads per la redacziun e da la planisaziun dal program da radio, 3 persunas per il radio ed 1–2 per la televisun.
Ma pertge banduna Tista Murk insumma il post da program a Cuira, in post ch’el ha gidà ad iniziar, installar ed alura engrondir? Il post da program era quasi ses «pop»! En il rapport annual da la CRR da l’onn 1968 statti be scrit ch’el haja «inaspettadamaing demischiunà» per surpigliar il post da directur da la Biblioteca populara svizra. Sa chapescha al giavischa en quell’occasiun il parsura Stefan Sonder plaina cuntentezza e satisfacziun en la nova sfida ed engrazia a Tista Murk per tut ses merits en favur da radio e televisiun. Ma avess ins anc stuì menziunar auters motivs per la demissiun? En in purtret filmic da la Televisiun Rumantscha dal 1986 argumentescha Tista Murk sez sia demissiun cun ils pleds: «Jau d’era sconsümà!» Ed el ha manegià cun quels pleds che suenter in decenni da lavur da battastrada saja el vegnì a ses limits.
Tensiuns cun la giunta?
Intginas paucas actas zavradas en l’archiv dad RTR e da la CRR laschan però supponer ch’igl haja dà anc autras raschuns, vul dir discussiuns e disputs surtut cun la Giunta da programs. Quella sutinstituziun da la CRR aveva pled en chapitel tar la critica e la creaziun dal program. Ma la dumonda era quant’influenza ch’ella vuleva prender sin il program e co ch’ella dueva collavurar cun l’intermediader da program, damai cun Tista Murk? L’entschatta da l’onn 1968, be curt avant la demissiun da Tista Murk, ha la CRR stipulà en quella dumonda intginas directivas. E tenor quellas directivas aveva la Giunta da programs en avegnir il dretg dad intervegnir tant en la planisaziun sco perfin era en la producziun da singulas emissiuns. La Giunta da program vuleva era savair ordavant – tar emissiuns impurtantas – tgi che collavura tar l’emissiun. E sco terz punct era vegnì express il giavisch che l’intermediader tramettia ad ura sias propostas da program a la giunta, uschia che quella possia approvar l’idea ubain pretender midadas.
Quintessenza: la Giunta da program vuleva dapli influenza e responsabladad per il program. E l’intermediader da program aveva tenor questas novas directivas mo pli dad exequir ils giavischs da la giunta. Igl è bain pussaivel e forsa era bain chapibel che quai na plascheva betg a Tista Murk e che quai haja rinforzà il sentiment dad esser «sconsümà». Cun tut ses «feu sacré» e cun tut si’amur per l’acziun spontana sa sentiva el senza dubi mess sut curatella. È el perquai s’orientà da nov? È l’inserat per la plazza da directur da las Bibliotecas popularas svizras vegnì per el exact il dretg mument? Las actas chattadas tar RTR lubeschan bain questas dumondas, ma nagina resposta clera. Pussaivlas tensiuns n’han però betg pudì impedir che Tista Murk moderescha er pli tard anc emissiuns per la Televisun Rumantscha: dal 1973–1975 è el stà l’emprim quizmaster per il gieu televisiv «Testas finas» ed anc pli ditg, dal 1973–1980, ha el manà las discussiuns politicas en l’emissiun da televisiun «Dal parlamaint».
In pionier? – In pionier!
I resta da respunder las dumondas inizialas da quest artitgel: Tge era il spiert da pionier da Tista Murk? E tge punts ha el construì?
Il spiert da pionier da Tista Murk è per l’ina segir da chattar en sia moda da rapportar cun «Viagiond cul microfon». Vul dir cun prender sut bratsch ses magnetofon ed ir ora en las vals e discurrer cun la glieud rumantscha. Quai era in nov stil da radio per ureglias rumantschas.
Segunda ha el sco emprim e probablamain sco sulet fatg diever dal «tric murkian», da discurrer cun sias protagonistas e ses protagonists l’idiom cuntrari. Grazia a quest’astuzia ha el bain vilentà in u l’auter auditur, ma en general ha el uschia rendì attent a la necessitad da crear in sulet program per tut ils Rumantschs. Sia persvasiun da vulair unir u silmain avischinar las vals rumantschas ha gì cun il «tric murkian» sia manifestaziun la pli explicita ed è senza dubi daventà in term en l’istorgia mediala da la Rumantschia.
E sco terza: ses «tric murkian» n’era nagut auter che ina punt, ina punt da chapientscha tranter Rumantschs, ina punt da chapientscha per l’idiom da l’autra val, ma era per las preoccupaziuns ed ils plaschairs da l’autra vart. Quella punt ha Tista Murk era realisà al nivel programmatic-conceptual, cun unir e betg separar las emissiuns tenor in urden regiunal apparentamain logic. Sut sia batgetta vegniva il program cumpilà tenor tema e betg tenor idioms e regiuns. Tista Murk ha damai duvrà las undas dal radio e las emissiuns da la televisiun per crear in sentiment da cuminanza sur ils cunfins regiunals ed idiomatics or. Il term «Rumantschia», ina construcziun da quels onns, era in pled bravamain frequent en ses vocabulari. Senza quell’idea da partenza, senza quella missiun iniziala, funcziunass RTR oz segiramain tut auter.
È Tista Murk damai stà in pionier? Senza dubi, Tista Murk po pervi da ses activissem e si’activitad purtar cun buna raschun il titel da pionier per il radio e la televisiun en il mund rumantsch. El è damai stà per uschedir in «radioactivist» rumantsch.