En il 19avel tschientaner han ins fundà las emprimas uschenumnadas «chasas da narramenta». En il Grischun è l’emprim stabiliment psichiatric vegnì avert il 1892: il Waldhaus a Cuira. L’onn 1919 han ins fundà la segunda clinica: Realta a Cazas. Gronda sco in vitg, cun pliras partiziuns: psichiatria, praschun e correcziun. La correcziun era il lieu, nua ch’ins internava persunas uschenumnadas «mitschafadias» u «immoralas»: umens senza lavur e mammas d’uffants naschids ordaifer ina lètg.
Ins vuleva curar ils malsauns cun terapias da lavur e cun in mintgadi strictamain reglà. Ils umens lavuravan sin il funs, las dunnas en chasa. Ils blers restavan onns en la clinica – sche betg tut la vita.
Ils onns 1930 nascha ina nova speranza: la terapia cun schocs electrics. L’idea davostiers: las electrisadas squassan il corp e stgatschan la malsogna. L'anteriur tgirunz Armin Pirovina raquinta: «Cura che la electrisada vegniva, deva quai ina moviment – na in bel. Sch'i na deva betg la reacziun giavischada, repetivan ins la procedura. »
Leucotomia
Ils onns 1930 han neurologs en ils Stadis Unids sviluppà ina nova metoda: la leucotomia. In’operaziun en la part frontala dal tscharvè. Tenor in cudesch da medischina da quellas uras: in’operaziun cun resultats fantastics. In remedi per sintoms zunt differents.
«Ins applitgava questa procedura sche insatgi era dad aut, agressiv u violent. Dentant era sch’insatgi smanatschava u era exibiziunist. Quests sintoms vegnivan attribuir ad ina tensiun affectiva excessiva. Cun l’operaziun quintavan ins da reducir questa tensiun excessiva,» di l'istoricra Marietta Maier.
Dals Stadis Unids è la nova metoda vegnida en Svizra. Remartgabel: il Grischun è stà in dals emprims chantuns en Svizra, nua ch’ins ha introducì l’operaziun. Da lezzas uras aveva il chantun meds finanzials fitg modests. Era la psichiatria n’aveva betg daners. Per sanar las finanzas prendeva la clinica Waldhaus pazientas e pazients da Turitg.
In fatg surprendent: dus terzs da las persunas operadas eran dunnas. «Tar l'analisa hai jau constatà che dunnas pazientas vegnivan plitost taxadas sco agressivas e dad aut. Ins resentiva ellas pli privlusas ch’ils umens, quai che veva da far cun ils stereotips da lez temp. In um vegniva giuditgà main spert sco agressiv,» di Marietta Meier. Fin ils onns 1970 han ins pratitgà en il Grischun terapias ch'eran utrò daditg ord moda. Ultra da la leucotomia era la cura d’insulina.
La psichiatria dal Grischun ed ils Jenics
En il Grischun n’han ins ditg betg mess en dumonda metodas e teorias problematicas. Anzi, ins è schizunt stà a la testa da la perscrutaziun che patologisava in’entira gruppa da persunas: ils vagants, sco ch’ins scheva da quellas uras, u pli correct: ils Jenics. Gia l’emprim directur dal Waldhaus, Johann Joseph Jörger, rimnava istorgias dad els. Ils Jenics sajan violents, criminals ed alcoholichers – scriva Jörger en ses cudesch «Psychiatrische Familiengeschichten» da l’onn 1905.
La lavur da dr. Jörger era ina ovra da standard en Germania ch’ils naziunalsocialists han surpiglià sco fundament per lur atgna argumentaziun encunter Jenics ed autras minoritads.
Ideas che han manà a la persecuziun dals Jenics en Svizra cun la finamira da destruir lur cultura da viver e da lavurar. La Pro Juventute e sia ovra «Kinder der Landstrasse» han prendì davent passa 600 uffants da lur geniturs e mess els en famiglias da purs u en chasas d’uffants.
La fin dals onns 1980 ha il directur dal Waldhaus Benedikt Fontana defendì las praticas da la psichiatria e da la Pro Juventute. «Ins leva valitar endretg il pievel viagiant dad ina vart, ins leva dentant era disciplinar e far ch’els mainian ina vita sedentara – quai na dastgan ins betg emblidar. Sch’ins mira ils protocols da la Pro Juventute, co ils uffants vivan en rulottas cun geniturs alcoholics, eri cler, ins stueva gidar els.»
Dapli dal tema tar SRF
Impressiuns da la premiera dal film
Gievgia, ils 28 da settember, ha RTR envidà a la premiera dal film «Invistas en la psichiatria dal Grischun».
