I dat blers temas ch'ins n'ha nagin schanetg da discurrer da quai. En ils blers cas n'èsi per exempel betg grev da discurrer davart l'atgna lavur u ils agens hobis. Dentant, pli persunal ed intim ch'i vegn e pli precaut ch'ins discurra da quai e pli precaut ch'ins tscherna la partenaria u il partenari da discurs.
Temas sco charezza e sexualitad, paja e debits, temas e malsogna, mort e cardientscha e l'atgna optica èn temas ch'èn cuverts cun in tschert tabu – per l'in pli fitg e per l'autra pli pauc.
La derivanza dal pled
Il pled tabu munta «insatge ch'è scumandà» e deriva dals pievels natirals da l'Oceania. In'insla enconuschenta da quest territori è quella da Hawaii.
Tabus èn en il vair senn dal pled scumonds che han consequenzas fatalas per quel u quella che rumpa els. Per exempel dastgavan pestgaders be pestgar in tschert quantum pesch ed era be intginas sorts e sch'els na resguardavan betg quai, vegnivan els sentenziads a la mort. Plinavant na dastgavan els era betg contemplar il suveran – il schef dal pievel – co el gieva a pe sur il plaun vi.
Quels tabus eran impurtants per tegnair en mastrinas il pievel – e quai cun far tema ad el. Ozendi n'èn tabus betg pli exnum scumonds mabain temas ch'ins ha schanetg u ch'ins evitescha da discurrer surlonder. Savens perquai ch'ins ha tema da vegnir giuditgà u er ord tema d'offender in'autra persuna.
La muntada da tabus en l’antropologia
Era per l’antropologia sociala – la scienza da l’uman – èn tabus insatge impurtant. Heinzpeter Znoj è professur a l’Universitad da Berna e perscrutescha dapi onns quest tema. El ha visità differents pajais, tranter auter l’Indonesia. Ed aifer ses viadis è el adina puspè vegnì confruntà cun tabus. En l’Indonesia per exempel cun il tabu da betg avair ina religiun.
En l’Indonesia sto mintgin e mintgina esser part d’ina religiun. Avair nagina n’è betg lubì. Igl è pia in tabu.
Er a ses megliers amis ch’abitavan cun el en il medem vitg n’ha el betg pudì dir, ch’el n’haja nagina religiun. Enstagl da dir ch’el saja agnosticher ha el ditg ch’el saja catolic.
Era sche la definiziun d’in tabu è sa midada – tar nus n’èn tabus ozendi betg pli exnum insatge scumandà – datti anc els. Pli persunal e pli intim ch’ils temas èn e pli precaut ch’ins discurra surlonder.
La muntada da tabus en nossa societad – las intervistas
Jau hai chattà otg persunas tranter 20 e 74 onns da las differentas regiuns rumantschas ch’èn stadas prontas da discurrer davart tabus. Ellas han respundì a mias dumondas fitg privatas tar differents temas.
En questa marella tematisesch’jau il tema tabus e quai ensemen cun mias otg persunas e cun il professur d’antropologia Heinzpeter Znoj. Nus discurrin davart temas sco:
daners, pornos, mort, terapia, cardientscha ed attractivitad.
E la fin respundain nus la dumonda:
Vivessan nus meglier senza tabus?
(Tant poss jau gia dir: La resposta è autra che quai ch’jau hai pensà a l’entschatta.)
Daners
La Svizra para dad esser il pajais che blers collian cun daners. Forsa perquai che noss pajais è bainstant u forsa era pervia dal secret da banca. Tuttina, dir quant auta che la paja è, na vulan blers betg. Sper l'avair daners è era il betg avair daners in tabu. Cun auters pleds: Avair debits. Tenor l’Uffizi federal da statistica han radund 15% da las chasadas svizras retard da pajar lur quints.
Quant ch’ellas gudognan e sch’ellas hajan gia gì debits tradeschan mias persunas d’intervista en quest video:
Charezza
In dals pli ferms sentiments è quel da la charezza. Blers da nus han il desideri da passentar la vita cun ina persuna ch’ins charezza – ina partenaria u in partenari. Esser en ina relaziun para d’esser insatge bainvesì en nossa societad.
Dad ina vart po la charezza esser insatge dal pli bel, da l’autra vart po ella era chaschunar gronda tristezza. Per exempel sch’ins n’è betg cuntent en la relaziun. Sch’ella dovra dapli energia che quai ch’ella porscha. Tuttina na concedan blers betg gugent ch’els han ina relaziun che n’è betg cuntentaivla.
En quest video discurrin nus davart la dumonda: «Es ti cuntent cun tia relaziun?»
Fidaivladad
Ina premissa per ina relaziun cuntentaivla e stabila è per blers la fidaivladad. Esser malfidaivel è per blers in no-go. Malgrà che blers vegnan baud u tard confruntads cun quest tema. In studi represchentativ da l’agentura «Parship» mussa che mintga segunda persuna en Svizra ha fatg experientschas cun quest tema.
Conceder ch’ins è stà malfidaivel po esser insatge grev e dovra curaschi. Per l’ina perquai ch’ins ha offendì la partenaria u il partenari e forsa ch’ins ha lura er in schlet maletg da sa sez.
Sche mias persunas d’intervista sajan gia stadas malfidaivlas ina giada, tradeschan ellas en il video:
Sexualitad
La sexualitad è in tema che pertutga ils blers da nus. Dentant, perquai ch’igl è in tema fitg persunal ed intim, han blers schanetg da discurrer surlonder. Tge èsi per exempel sch’ins giavischass dapli libertads ed ha il desideri dad avair sex cun insatgi auter che cun l’agen partenari u l'atgina partenaria? Communitgeschan ins quai avertamain u tegnan ins quai be per sasez?
En quest video din mias persunas d’intervista sch’ellas hajan era gia gì quest giavisch, sche quest desideri haja insumma plaz en ina relaziun monogama u sch’ins stuess ir enturn pli liber cun quest patratg.
Pornos
La sexualitad saja colliada cun blers tabus, quai manegia er il professur d’antropologia Heinzpeter Znoj. Uschia era la sexualitad ch’ins parta bler be cun sasez.
Quantas persunas che guardan pornos è grev da chattar ora. Differentas retschertgas mussan dentant che 25% da tuttas tschertgas en l’internet han da far insatge cun pornografia.
Guardas ti pornos? Ina dumonda ch’ins na tschenta betg a mintgin e mintgina. Jau hai dentant fatg e survegnì quellas respostas sinceras:
Temas
Nus carstgauns avain gugent bels sentiments. La vita mussa dentant adina puspè ch’il sulegl na po betg adina sclerir e ch’i dovra era la plievgia. Las temas han gia adina accumpagnà il carstgaun ed èn anc oz – en nossa societad moderna – in tema da tabu:
La tema d’esser persul e da perder persunas charezzadas è ina tema che tutga il profund d’in carstgaun. Tge sgarschurs che mias persunas d’intervista han uschiglio anc, datti da vesair qua:
Mort
Sch’ina persuna ch’ins ha gugent banduna ins per adina, lura chaschuna quai savens gronda tristezza. Davart la mort na vegn en general betg discurrì gugent. Pli baud era la mort anc pli preschenta ch’ozendi. Perquai han ins forsa er emblidà in zic co ir enturn cun ella. La mort resta insatge pauc palpabel e nagin sa co i va vinavant suenter noss temp sin terra:
Tge relaziun ch’ellas han tar il tema murir, din mias persunas d’intervista qua:
Terapia
Survegnir ina malsogna ed el mender cas stuair patir onns ed onns da quella – betg in bel patratg. Malsognas pon avair bleras fatschas e malsognas psichicas èn adina pli savens il motiv che persunas na pon betg lavurar. E tuttina paran quellas dad esser pli pauc acceptadas che malsognas corporalas. Quai di era l’antropolog Heinzepter Znoj:
Ina ruttadira da la chomma è insatge concret. Lura san ins ch’ins po puspè chaminar suenter intginas emnas. Ina depressiun perencunter po esser insatge nunvisibel ed insatge che fa tema. Da quellas malsognas èn plitost in tabu.
Uschia poi er esser malempernaivel da dir ch’ins giaja a terapia. La tema da parair flaivel ed il turpetg po far ch’ins evitescha da dir ch’ins dovra agid psicologic. Er intginas da mias persunas d’intervista èn gia stadas en terapia:
Cardientscha
In tema ch’era pli baud ina gronda part dal mintgadi d’ina persuna e ch'ha ozendi forsa pers in zic impurtanza è la cardientscha. Ési ozendi – cuntrari a pli baud – forsa bunamain tabu da conceder ch’ins crai en Dieu e ch’ins veglia esser part d’ina religiun?
Crair en sasez, crair en tut quai che viva, crair en ina forza. Betg adina èsi uschè simpel da descriver quella cardientscha:
Drogas
Prender drogas è en general insatge betg uschè bainvis. Dentant pon drogas er esser insatge fitg acceptà: quai mussa l’exempel da l’alcohol. Baiver per star da cumpagnia, per avair legher dentant era per stgatschar ils problems e patratgs negativs. Er intginas da mias persunas d’intervista han gia fatg experientschas cun drogas e lur consequenzas:
Attractivitad
Cun l’atgna optica vegnin nus confruntads bunamain mintga di. Saja quai cura nus stain davant il spievel e mettain si lefzagl u era cura che nus stuain percorscher che nus na vegnin betg pli da serrar las chautschas perquai ch’ellas èn daventadas memia pitschnas. Era l’agen vesair ora po esser in tabu. Tge schabegia sch’ins na correspunda betg al maletg da bellezza da nossa societad? Ed èsi arrogant sch’ins di da sasez ch’ins saja bel?
La bellezza externa vegn savens colliada cun giuventetgna. Tuttina hai jau vulì savair da giuven e da vegl sch’els chattian sasez attractiv u betg?
Tabus
La fin finala èn els insatge individual. Blers n’han naginas miserias da discurrer davart l’atgna sexualitad, auters han miserias da conceder ch’els dovran agid psicologic. Ils ins n'han nagin problem da dir avertamain quant ch’els gudognan, las autras han miserias da dir ch’ellas sajan attractivas.
E per vegnir enavos tar la dumonda oriunda:
Vivessan nus meglier sch’i na dess nagins tabus?
Per respunder stuain nus anc ina giada dar in sguard enavos en l’istorgia:
En il temp da l'illuminissem avevan tut las leschas ed ils scumonds dad esser raschunaivels e chapibels. Tabus signifitgavan lura gist il cuntrari. Els eran scumonds sin basa da tema.
Perquai è l’idea naschida che tabus sajan qua per cumbatter els. E quai discurs è restà enfin il di dad oz, era sch’ils tabus n’èn betg pli exnum insatge scumandà mabain plitost insatge antiquà. I dat dentant er in’autra vista (pli positiva) sin tabus:
Quai è plitost la vista da l’antropologia e da la scienza da religiun. Tenor quella pon tabus senz’auter er avair in senn. Els pon procurar per urden en societads che n’han nagina autoritad dal stadi e leschas.
Jau mezza hai l’opiniun che uschè ditg che nus na discurrin betg davart tabus, restan els insatge malempernaivel, insatge che resta en il tschelà. E sche nus na discurrin betg avertamain davart els, engrevgeschan tabus era nossas relaziuns che nus avain in cun l’auter.
Perquai, forsa avais era Vus ussa tschiffà curaschi da discurrer pli avert davart la paja, temas, sex, cardientscha e l’atgna optica.