Legenda: Culms en las Dolomitas. RTRGeografia
En il center stat ina muntogna, il massiv dal Sella. Da qua partan las 5 valladas ladinas cun lur 5 idioms. La Val Badia cun la val laterala da Mareo, la val Gherdëina, la val Fascia, la val da Fodom e la Val d'Ampëz. Sisum il Giuf dal Freja, gist sper la tschima dal massiv dal Sella, sa scuntran tut las valladas ladinas. Ma quest inscunter è mo in sa scuntrar geografic. Ils Ladins èn spartid politicamain ed era administrativmain sin trais provinzas talianas: Bulsaun, Trento e Belluno. Ils Ladins possedan nagin center en las valladas, mintga val è orientada vers ina citad dador ses cunfins. Da las 40'000 persunas che vivan en las Dolomitas èn 35'000 persunas ladinas.
Legenda: I dat tschintg idioms ladins: il maréo/badiot, il fascian, il anpezan, il fodom ed il gherdëina. RTRLingua
Il ladin dolomitan è ina lingua neolatina sco il rumantsch. El vegn discurrì en il terrritori da las Dolomitas ed è ina da las pli pitschnas linguas en l'Europa. Ils Ladins èn ina minoritad reconuschida da l'Uniun europeica. Els vegnan protegids uschia tras la Charta europeica per linguas regiunalas e minoritaras. En tut datti 5 idioms: il maréo/badiot, il fascian, il anpezan, il fodom ed il gherdëina. La tripartiziun dal territori ladin sa manifestescha er en il diever e la promoziun dal ladin dolomitan. La reconuschientscha dals Ladins e da lur lingua è en mintga provinza differenta – bainvulienta per exempel en la provinza da Trento, pac bainvulienta fin malvulient en il Tirol dal sid.
Legenda: Turissem d'unviern. RTRTurissem
Il turissem è oz l'existenza dals Ladins. Sulettamain ad Urtijëi en la Val Gherdëina, ina vischnanca da 4000 abitantAs, datti mintg'onn 1 milliun pernottaziuns. Las Dolomitas èn in grond circus da skis cun passa 1220 kilometers pistas. Avant 50 onns n'avevan ils Ladins anc naginas relaziuns cun il turissem. Auter che tar ils Rumantschs èn represchentads ils Ladins fitg ferm en il turissem: sco hotelier, gastronom, cuschinier u camerier. En il sectur turistic han ins era cuntanschì in'unitad ladina: il "Dolomiti Superski", in abunament da skis cuminaivel da las 12 regiuns da skis enturn il massiv da Sella.
Legenda: Butia d'entagls en lain. RTRTradiziun
Sper il turissem datti en la Val Gherdëina anc ina segunda industria impurtanta: l'entagl en lain. L'entagliar ha ina tradiziun da dapli che 300 onns. Pli baud era quai 100% lavur manuala. Ozendi ins sa scuntra en la Val Gherdëina ina fabrica datiers da l'autra, da quellas pitschnas fin tar quellas grondas ch'exporteschan lur products en tut il mund. Per pudair cuntanscher quella massa na stattan pli ils artisans, dentant maschinas en las hallas da producziun.
Legenda: Redacziun da RAI a Bulsaun/Bozen. RTRMediums da massa
Sco tar ils Rumantschs en il Grischun ston era ils Ladins en las Dolomitas stgaffir tut ils cuntegns per lur mediums da massa sez. Els ston translatar ed elavurar texts tudestgs u talians. Uschia datti mo dus products genuins ladins: la gasetta interladina "La Usc di Ladins" ed il portal da novitads en l'internet "noeles.net". Ils auters mediums produceschan infurmaziuns ladinas mo sco products secundars en in context tudestg u talian. Plinavant ha la RAI a Bulsaun ina pitschna redacziun cun 8 collavuraturAs ladinAs. Dapi l'onn 1988 emetta ella programs en lingua ladina, oz èn quai mintga di 1 ura radio ed en media 5 minutas televisiun.
Minoritads en l'Europa Ils Ladins en las Dolomitas
La redactura Isabelle Jaeger da la Televisiun Rumantscha ha visità ils Ladins en l'Italia.
Parter
RTR
Parter