Flurin Denoth sa regorda anc fitg bain vi dals viadis sco uffant cun ses tat Oscar. Pertge la dumengia leva lez adina ir a spass cun l’auto en la Val Müstair u en il Tirol. «La mamma ans tirava en ina cravatta e nus avevan tuts d’esser vestgids schic», raquinta Flurin Denoth. «Per nus era quai in di da festa. Pertge là deva quai pommes frites e mintgatant era ina Coca Cola. Nus uffants eran en davos en il VW-bus cotschen ed avevan in sul gust.»
Igl è be ina da bleras memorias ch’el ha vi da ses tat Oscar Denoth, l’emprim ch’ha fatg il permiss dad ir cun auto respectiv cun camiun en il Grischun. E quai anc durant in temp ch’igl era da principi scumandà da charrar cun automobils en il chantun.
Dastgà far l’examen il 1919 e lura er ir cun camiun en il Grischun ha Oscar Denoth la fin finala be grazia ad ina lubientscha speziala che la regenza chantunala aveva concedì. Pertge suenter l’Emprima Guerra mundiala mancavan en il chantun prest in terz dals chavals ed uschia era las forzas da transportar la rauba. Cun lubientschas spezialas per camiuns leva la regenza far frunt a quella crisa da transport ch’aveva fatg vegnir pli char la rauba.
Examen da camiun cun la regenza grischuna
Per pudair insumma sa prestar in camiun ha Oscar Denoth vendì tut ses dudesch chavals e ramassà tut ils daners ch’el aveva, raquinta ses biadi Flurin. El è lura ì a Herzogenbuchsee ed ha cumprà in camiun da l’armada, in Saurer da quatter tonnas per 42’000 francs. Quest camiun ha el chargià plain cun butschins da benzin, perquai ch’i na deva lura betg anc benzin en l’Engiadina, ed è lura sa mess en direcziun dal Grischun. «A Bogn Ragaz ha el annunzià a Cuira ch’el vegna il proxim di en il Grischun e ch’el faschess lura gugent l’examen», uschia Flurin Denoth.
Suenter l’examen d'auto grategià èn els ids a festivar quel en l’hotel Stern cun ina buttiglia vin.
L’examen che ses tat ha stuì far il di proxim è bain stà in zic pli simpel e nuncumplitgà ch’ozendi. L’expert che na saveva para sez betg ir cun auto è vegnì a Landquart tar ses tat en il camiun. «Els èn lura charrads vers Cuira e l’expert ha guardà co ch'el gieva cun il camiun», raquinta Flurin Denoth da quest prim examen. «Quest expert ha lura vis ch’el vegn da partir sin vias stippas, ch’el vegn davent da cruschadas ed insumma ha el pudì persvader l’expert.»
Cura ch’els èn arrivads tar la Chasa grischa a Cuira spetgava là er gia l’entira regenza grischuna sin els. Ils cussegliers guvernativs han lura guardà tiers co ses tat è charrà cun il camiun in zic avant ed in zic anavos. Co el ha fatg in dad otg sin ina vart ed in sin tschella. «Ed uschia ha el la fin finala fatg l’examen», concluda Flurin Denoth. E per festivar quest prim examen d'auto respectiv camiun èn els lura ids en l’hotel Stern a baiver vin avant da turnar a chasa.
Dal camiun puspè enavos als chavals
Dad esser durant quest temps dal scumond in um da fatschenta modern che transporta la rauba mo pli cun il camiun n’era dentant para betg adina uschè simpel sco quai ch’ins pudess forsa pensar. Tras tschertas vischnancas stueva el tranter auter laschar trair ses camiun da chavals u da bovs. «La glieud era cunter l’auto. Ella era per part era schigliusa ed ha tratg suenter crappa», manegia il biadi d’Oscar Denoth. «In ha schizunt rut il sez cun in cuntè durant ch’el ha dastgà ir cun el cun l’auto.» Vitiers vegniva ch’el stueva er far tut sez las reparaturas vi dal camiun, malgrà ch’el n’era betg in mecanist mabain in martgadant da laina.
Perquai ch’igl era be ina lubientscha speziala che sa basava sin in decret d’urgenza, eri er adina intschert per Oscar Denoth con ditg ch’el dastga insumma anc transportar la laina cun ses camiun. Uschia ch’igl è tenor Flurin Denoth bain stà in grond ristg per ses tat da cumprar in camiun che custava tant. «El aveva lura 28 onns ed aveva gia trais uffants. Jau na crai betg ch’els hajan gì uschiglio blers daners, uschia ch’el ha propi ristgà fitg bler.»
Cura che las lubientschas spezialas per camiuns èn puspè scadidas e la maioritad dals umens grischuns han refusà en ina votaziun chantunala tut las stentas politicas da vinavant lubir il transport da rauba cun camiuns, èsi era per Oscar Denoth stà a fin da transportar la laina cun il camiun. Cletg ha el tuttina giu, manegia ses biadi. Pertge il camiun ha el pudì vender puspè a l’armada e cun quests daners ha el puspè pudì cumprar ils chavals per transportar la lenna.
Safaris cun Jeeps da l’armada americana
Co Oscar Denoth ha fatg sco pli emprim Grischun il permiss d’ir cun auto cun 28 onns è be ina da las istorgias che ses biadi Flurin Denoth ha raquintà a Petra Rothmund per il film da Cuntrasts «La maschina non grata e ses triumf – 100 onns Auto GR». En tutta cas ha Oscar Denoth suenter ch’il scumond da charrar è vegnì abolì èn il Grischun il 1925 cumenzà cun novas ideas da fatschenta.
Uschia ha el sper ina garascha d’autos per vender e reparar autos, tranter auter era fatg fatschenta cun far taxi cun ils giasts internaziunals e bainstants che faschevan vacanzas a Vulpera. Suenter la Segunda Uiara mundiala schizun cun porscher viadis cun Jeeps da l’armada americana en lieus betg uschè bain accessibels. Vendì vegneva quai lura sco «Jeep-Safari», nua ch'i gievan gia bauld la damaun cun ils giasts dals hotels a guardar selvaschinas en la cuntrada selvadia da l’Engiadina.
Per Flurin Denoth è ses tat stà en tutta cass in um furber. In martgadant raffinà ch’ha gì in bun nas ed il curaschi da ristgar e da far insatge cun quest nov med da transport. Quai ha la fin finala influenzà lur famiglia sur trais generaziuns. Il 1960 ha ses bab surprendì il menaschi cun la garascha dal tat, e bun 30 onns pli tard lura el. Ed ussa suenter ch’el ha pudì reglar la successiun da la garascha che ses tat ha fundà, giauda Flurin Denoth la pensiun, tut cuntent d’avair dastgà vesair il svilup che l’automobil ha fatg ils ultims 100 onns.
L’emprima Grischuna che mussa dad ir cun auto
Da l’emprim ch’ha fatg il permiss dad ir cun auto a l’emprima dunna ch’ha mussà a Grischuns e Grischunas dad ir cun auto. Sco Oscar Denoth e ses biadi Flurin è era ella stada tut fascinada dad autos gia da pign ensi. «Sche jau pudeva seser en in auto, era jau en tschiel», manegia la scolasta d'ir cun auto Barbara Darms, ch'è anc adina activa. Ses geniturs n’avevan dentant betg in auto. «Nus n’avevan betg ils daners per pudair cumprar in auto», declera ella ch’è naschida la fin dals onns 1930 a Flond.
Ses emprim auto ha ella cumprà suenter l’emprendissadi mercantil. Igl era in vegl VW-Käfer, ina occasiun per 1’500 francs ch’ella ha be pudì cumprar grazia al sustegn finanzial da la mamma. E cun quest auto è ella per part gia ida a lavurar avant d’avair fatg l’examen d’ir cun auto, confessa ella. «Quai na dastgan ins ozendi gea betg pli dir. Mes schef gieva mintgatant ordavant e lura telefonava el a mai per dir ch'jau possia vegnir, la polizia na saja betg d’enturn.»
Sa decidida da vegnir scolasta d’ir cun auto e da far uschia «l’ir cun auto» tar ses mastergn è ella la fin finala grazia ad in inserat ch’ella ha vis en ina gasetta sin il pult da ses schef. «Fahrlehrer und Fahrlehrerin – der Beruf der Zukunft», saja stà scrit en quest inserat e per ella uschia la chaschun da vegnir independenta: «Jau ma leva adina far independenta.»
Oh, quai na vegnan segir nagins umens tar mai, sco femna!
Barbara Darms ha fatg lura tut quai ch’i d’era pretendì per pudair far magistra d’ir cun auto. «L’examen è ì tip top», sco ella di. Uschia ch’ella è vegnida il 1964 l’emprima dunna en il Grischun ch’ha dastgà mussar d’ir cun auto. Dal tut levgiada n’era ella dentant tuttina anc betg suenter avair reussì l’examen, pertge ch’ella pensava ch’i na vegnia segir nagins umens tar ina dunna per emprender d’ir cun auto.
Suenter ses emprim inserat en la gasetta è ella dentant stada spert quietada. «L’emprim di ha jau survegnì dudesch annunzias. E las bleras eran dad umens», raquinta Barbara Darms che mussa anc adina d’ir cun auto. «Dapi lura hai jau adina gì pli ch’avunda lavur.» Gia cura ch’ella ha cumenzà a mussar d’ir cun auto ils onns 60 era quai in fitg bun temp. Pertge da Cuira fin a Mustér eran els be en dus, uschia ch’els avevan pli ch’avunda da far cun tut quella glieud che leva emprender d’ir cun auto. Blers da ses scolars eran da la Val Lumnezia e da la Cadi, eran purs e per il pli enturn ils 40.
Dunnas chalavan pervia da l’um
Ir cun auto era da lez temp cunzunt insatge dals umens. Quai che na vul dentant betg dir ch’i na deva betg er enquala dunna ch’ha fatg il permiss d’ir cun auto. Tranter 20-30% da quellas persunas ch’han emprendì d’ir cun auto tar ella eran dunnas. «Perquai ch’ils umens emprendevan d’ir cun auto, levan er ellas far quai. Dentant suenter l’examen na gievan ellas betg pli uschè bler sco ils umens», constatescha ella. E quai aveva tenor ella duas raschuns: Per l’ina n’avevan las dunnas per il solit betg sezzas in auto. E per l’autra sa retegnevan ellas d’ir cun auto era pervia da lur umens. Cura ch’ellas avevan fatg l’examen, scheva ella perquai adina a las dunnas d'ir persulas. Pertge sch’ellas gievan ensemen cun l’um chalavan ellas plitost d’ir cun auto perquai che l’um crititgava per part il stil d’ir cun auto da la dunna.
Ti stoss vargar! Ti stoss ir pli spert! E lura n’avevan ella nagin plaschair pli dad ir cun auto e chalavan.
Vegn fin trenta onns pli tard prendeva lura enqual dunna puspè uras d’ir cun auto tar ella per survegnir uschia puspè la rutina e per refrestgentar tut quai ch’ellas avevan emprendì cun far l’examen d’ir cun auto. Sco tar ils umens eran las dunnas ch’han emprendì d’ir cun auto tar ella l’entschatta gia in zic pli viglias ch’ozendi. Pia betg pir 18 mabain tranter 30 e 40 onns.
Bleras emprendevan era pli gugent tar ina dunna crai ella. «Forsa avevan nus pli blera pazienza», suppona Barbara Darms. E cunquai ch’i prendevan pli baud er dapli lecziuns ch’ozendi, devi era pli bleras occasiuns e dapli temps da tschantschar in cun l’auter. «Jau pudess scriver in cudesch cun tut quellas chaussa ch’jau hai udì durant mussar d’ir cun auto», manegia ella cun in surrir. «Dunnas ch’avevan per exempel problems cun l’um u uschiglio problems.» Tradì insatge da quai cun dir vinavant n’haja ella dentant mai fatg.
Plirs milliuns kilometers mussà d’ir cun auto
Dapi passa 60 onns mussa Barbara Darms gia dad ir cun auto a Grischuns e Grischunas. Ed en tut quels onns ha ella gì bun 4’000 scolars e scolaras ch’han dal reminent tuts e tuttas dumagnà l’examen. Tgi dad els ch'ha fatg quai senza pli gronds problems, auters han perencunter para duvrà in zic da lur «Landbonus», sco in u l’auter expert a Cuira ha gia ditg ad ella. Ina autra cifra che dat en egl sch'ins mira enavos sin sia carriera sco scolasta d'ir cun auto, èn ils passa 70 autos ch'ella ha gia gì fin ussa. Per il pli eran els cotschen ch'ella ha lura mintgamai midà suenter ch'els avevan 50’000 kilometers sin il tachometer. Quai che vul dir che Barbara Darms ha en sia vita gia mussà plirs milliuns kilometers d'ir cun auto a Grischuns e Grischunas. Passà 90 giadas enturn il mund avess ella pudì viagiar cun tants kilometers.
En tutta cas è en tut quels onns ch’ella mussa gia dad ir cun auto bain er bler sa midà. Entant che l’ir cun auto è vegnì pli simpel cun avair assistents qua e là che gidan da dar gas, franar, manevrar u era da parcar en, è il traffic s’augmentà considerablamain ils ultims onns. Tenor Barbara Darms èsi perquai uss er vegnì pli grev da far l’examen che pli baud. Ozendi stoppian ins guardar bler dapli. E sin lez, il guardar, hajan ils experts cunzunt in egl.
Sa sentir liberada
Bain betg pli uschè bleras uras, dentant Barbara Darms mussa anc adina a Grischuns e Grischunas d’ir cun auto. Daco ch’ella fa quai, schegea ch’ella fiss gia daditg en la vegliadetgna da pudair giudair la pensiun, ha ins simpla raschun: «Jau fatsch quai uschè gugent. Quai è mia vita.» Ina clamada da siemi pia. Uschia ch’ella n’è er mai stada mal d’avair vis l’inserat avant passa 60 onns en la gasetta ch’era sin il pult da ses schef. «Sch’jau fiss anc ina giada giuvna, faschess jau anc ina giada il medem.» Sper pudair esser independenta e pudair ir cun auto, ha cunzunt er la glieud ed il pudair dar a vinavant a quella insatge fascinà ella vi da quest mastergn.
Sper mussar d'ir cun auto ad auters, va Barbara Darms er anc adina fitg gugent sezza cun auto. Sch’ella possia in di lura betg pli far quai, saja quai per ella bain ina fitg gronda chaussa, manegia ella. Pertge l’auto è per ella dapli che be in med per esser mobil e da pudair ir e vegnir cura ch’ella vul. «Per mai è l’auto insatge nundetg. Sch’jau hai in problem e vom cun auto, lura sun jau sco liberada.»