Siglir tar il cuntegn

La Marella – Il Forum da stad Nagin’istorgia è innocenta

Durant la stad repetin nus perlas or da noss archiv ch'èn restadas actualas e schizunt frestgas.

Dal 2007 enfin il 2016 ha RTR emess emna per emna l’emissiun FORUM. Persunas dal fatg ed or dal champ da la scienza han preschentà, declerà, ed analisà fenomens, svilups e dumondas da la vita e da la societad. Pliras da questas analisas ed invistas èn restadas actualas, uschia che nus repetin durant la stad set da quests Forums cun Chasper Pult, Adolf Collenberg, Flurin Filli, Iso Camartin, Clau Lombriser, Chatrina Gaudenz e Philipp Ramming.

Esser pultrun: vizi u inspiraziun?

D'esser in pultrun u smarschun n'è oz betg gist in cumpliment. Activitad e dinamica en las marcas da noss temp.

Nus avain agendas plainas e currin sco la lieur cun sia ura da giaglioffa en l'istorgia «Alice in Wonderland». Duvravan ils filosofs grecs anc temp e peda per pensar ed ils muntgs stuevan urar e lavurar per betg pensar, èsi ozendi da lavurar e da gudagnar per valair insatge. E tuttina spustain er nus gugent in u l'auter duair sin il proxim di u sin puschmaun.

Tge ha quai da far cun esser pultrun, dependa quai dal caracter, da l'educaziun u mo dal gener da l'incumbensa? Il psicolog e cussegliader d'educaziun Philipp Ramming dat ina vista differenziada sin la pultrunaria.

Nagin’istorgia è innocenta

«Nagin'istorgia è innocenta. Tgi che quinta, sa metta en privel. Tgi che tascha, s'isolescha.» Questas frasas marcantas sa chattan en il cudeschs: «Ta salva, la vita cloma», da Boris Cyrulnik. Cyrulnik è nat il 1937 en Frantscha. Sco uffant gidieu ha el survivì la Segunda Guerra mundiala mo cun gronda fortuna. Ses geniturs èn vegnids deportads e mazzads ad Auschwitz.

Oz è Boris Cyrulnik neurolog e psichiater. Ses champ spezial è la resilienza, vul dir la capacitad d'in uman da tegnair ora e surviver situaziuns extremas senza ir en paglia vidlonder. Daco han ils ins ina gronda resilienza ed auters betg? Cyrulnik va a maun da sia biografia a la tschertga da respostas, preschentadas qua en in'emissiun da la teologa e scienziada da religiun Chatrina Gaudenz.

Spassegiada catolica en la Ruinaulta protestanta

Vischnancas catolicas sa barattan cun vitgs protestants, vischnancas gualsras cun rumantschas, vitgs bainstants cun auters che ston spargnar. En il Forum dal 2010 ha Pader Clau Lombriser barmier fatg ina spassegiada catolica en il conturn da la Ruinaulta protestanta.
Ses viadi maina el da Sagogn sur Flem a Trin, e da là da lautra vart dal Rain a Versomi, Valendau e Castrisch. A la fin da ses viadi da mirveglias avess pader Clau gì mustgas dad ir ina dumengia a predi – a Valendau.

Il rir dals filosofs

Rir po mintgin! E quel che na po betg rir, fa ina trista figura! Mo i dat bleras modas da rir. Tranter il rir perfid che po cuir al vischin il donn ed il surrir che po perdunar in entiert e qua tras midar il clima ostil en bainvulientscha datti tschients da variantas. Nus essan il pli savens betg ils patruns da noss rir. Mintgatant vegn el sur da nus sco in orcan, e nus stuain rir talmain ch'ins sto quasi sa turpegiar. Mo tuttina: pudair rir da cor, nè quai betg ina da las funtaunas las pli autenticas da nossa cuntentientscha?

Il chant dals utschels

Il chant dals utschels ha diversas funcziuns biologicas: el serva per sa dar d'enconuscher, ils mastgels sa segireschan uschia lur reviers e las femnas audan immediat sch'il chantadur è in indigen u betg.

Tut tenor utschè è il syrinx, l'organ ch'els dovran per furmar tuns, equipà cun musculs differents. Interessantamain ha il corv in organ da vusch che è pli cumplex sco quel d'in papagagl.

Il biolog Flurin Filli preschenta il chant da differents utschels sco era la musica da cumponists sco Händel, Poglietti u Beethoven che han surtut elements dal chant d'utschels per lur ovras musicalas.

Prominenzas en viadi tras il Grischun 1794–1874

Il temp da stad è il temp da viagiar. Entant ch’ils Svizzers tschertgan il chaud en pajais esters, vegnan turists d’utrò en il Grischun per giudair la vita muntagnarda.

Giasts d’auters pajas che visitan noss chantun devi gia en il 18 e 19avel tschientaner. Scrivents, picturs, artists e musicists han descrit il Grischun or da lur optica. La lingua rumantscha sco lingua barbara, lufs fomentads e cuntradas pittorescas. Uschia ha per exempel l’american James Fenimor Cooper, autur dal roman «L’ultim Mohican», observà il 1828 che la situaziun linguistica en Grischun saja sumeglianta sco tar ils Indians americans.

En cumpagnia da l’istoricher Adolf Collenberg faschain nus in viadi tras il Grischun cun Cooper, Bakunin, il revoluzer russ, il Svizzer Carl Spitteler che ha retschavì il premi nobel da litteratura ed ulteriuras persunas prominentas americanas, englaisas, polacas e germanas.

Kolorierte Postkarte von St. Moritz und St. Moritzersee um 1900
Legenda: San Murezzan enturn il 1900 Wikimedia

Giugar – ballape ed auters gieus

Daco han ils Spagnols mantegnì l'expressiun englaisa «futbol» ma nus Rumantschs giugain ballape, entant che ils Talians èn fieu e flomma per «il calcio»?

En il rumantsch vegl discurrivan nus «d’arbaiders» enstagl d’arbiters e nus avain perfin in verb che deriva da quests pled latin: arbitrar bain in gieu. Sper in sguard sin il gieu da ballape e la muntada dal giugar sa metta Chasper Pult er als fastizs da gieus d’uffants d’antruras. En Surmeir per exempel faschevan ils mattatschs «igl lombard» cun chatschaders, fugitivs e praschuniers. U lura faschevan ils mats mulins cun las buccarias. U co scheva il padrin da Max e Moritz en la versiun rumantscha: «Himmel Herrgott so etwas – ün Maikäfer sün meis nas!»

Quest Forum è vegnì emess per l’emprima giada il zercladur 2008 durant il campiunadi europeic da ballape en Svizra ed Austria.

Archiv Forums 2007-2016

RTR Marella 09:00

Artitgels legids il pli savens