Las famas èn qua per vegnir raquintadas. Ellas fascineschan la glieud e sa derasan fitg svelt. E sco i è tar las famas: Nagin sa sch’ellas constattan u betg. Quai dat spazi per bler interpretaziun e fantasia. E magari sa sviluppa in da quellas famas en ina moda e maniera uschè bizara – ch’ella po svegliar ina temuna en la societad. Il schaner 2004 è quai daventà realitad a Surrein pervia da «l’um nair».
Tar la fama da l’um nair sa tracti d’in um che saja i la notg tras las vias a Surrein, e duaja avair tementà dunnas ed uffants. Mo gia il patratg ch'ins pudess entupar el ina saira haja fatg pigliar tema la glieud – uschia che blers n’han betg pli gughegià dad ir la notg sin via il schaner 2004.
Ina perditga raquinta
Be paucs han propi scuntrà l’um nair en charn ed ossa. La perditga ch’è persvadida d’avair vis l’um damanaivel è Marlis Taddeo – ina saira tard sin la punt cunter Cumpadials.
Vestgadira naira, ina capuza ed ina fatscha uschè alva sco la glina – quest maletg da l’um nair è era suenter 16 onns restà en memoria da Marlis Taddeo. Cunquai ch'ella era en l'auto saja tut i svelt uschia ch’ella na haja betg pudì observar anc dapli da la cumparsa. Ella è dentant persvadida ch’i n'è betg stà insatgi dal vitg uschiglio avess ella schon identifitgà l’abitant.
Surrein – il vitg da famas
Surrein è situà en ina vallada tranter Trun e Mustér en la regiun Surselva. Il vitg ha circa 250 abitants e fa part da la vischnanca da Sumvitg. La gronda part da las chasas èn bajegiadas gist sper la via principala da Surrein. Il vitg è sutdividì en plirs quartiers: Cagliezi, Plazzas, Bubretsch, Planatsch, Encarden, Giachentrina e Reits.
Cunquai che Surrein cunfina en il sid cun il piz Vial – è il sulegl davent il november memia bass per splendurar fin giu en il vitg. Quai influenzescha era il maletg dal vitg. Pervia da la sumbriva fai uschè fraid ch'ils prads lungs e lads èn permanentamain cuverts cun prugina. Las vias e funtaunas èn scheladas. Schizunt durant dis d'enviern cun tschiel blau emetta il vitg ina glisch fraida che na po betg stgaudar il palantschieu.
Ed exact avant 16 onns saja l’um nair passà tras quest vitg. Blers abitants sa regordan anc bain vid quest temp diffus. Sco per exempel l’anteriur scolast primar da Surrein e Rabius – Augustin Candinas.
El ha 83 onns ed è stà fin l’onn 1999 scolast primar a Surrein e Rabius. Era sch’el è stà il schaner 2004 gia en pensiun, haja el cuntinuà da tegnair contact stretg cun ils scolars, las scolaras ed ils geniturs. Da lezzas uras haja el sentì ina tscherta tensiun e malsegirtad tar ils uffants. Quai cunzunt durant Bumaun 2004 nua ch’ils uffants sajan ids – mascrads sco ils sontgs retgs – a chantar da chasa a chasa. Quai ch’è ina tradiziun a Surrein.
Augustin Candinas agiunta che Surrein n'aveva l'onn 2004 anc naginas chazzolas da via. Quellas haja il vitg installà pir il 2016. Uschia ch’i era tut stgir la notg. Cura ch'ins gieva la saira tras il vitg saja quai stà difficil da s'orientar. La stgiraglia haja intensivà fermamain la fama da l’um nair.
Surrein è stà predestinà per questa fama.
In’autra persuna che sa anc sa regurdar bain vi dal temp da l’um nair è Claudia Maissen. Ella maina dapi 20 onns la suletta ustaria en il vitg cun il num «Placi Pign».
Da lezzas uras saja la fama da l’um nair stà omnipreschenta. Nagin discurriva sur d’insatge auter pli. Ella sa anc sco la glieud saja be vegnida en l’ustaria per savair sch’i dettia insatge nov da raquintar davart l’um nair.
En sasez tut che vuleva dir insatge sur da l’um nair.
Tuttenina sajan era persunas d’autras vischnancas vegnidas a Surrein per far in agen maletg da la chaussa. Quai ch'haja atgnamain anc dà blera vita al vitg, schegea ch’i è per regla pli quiet en il vitg durant il temp d’enviern. Lura haja ella gì l’idea da crear in café cun il num «Um ner». Fin oz vegnia quest café bavì gugent da la clientella.
Claudia Maissen ha prest udì mintga versiun da la fama ch'è vegnida raquintada enturn la maisa radunda: Inqual haja vis l’um nair a Surrein Reits sin la punt cunter Cumpadials, auters perencunter amez la plazza dal vitg.
Tge che saja dà en egl tar las istorgias è che blera glieud haja adina mo vis l’um nair da lunsch e na saveva betg dar dapli descripziuns detagliadas. Dapli istorgias che vegnivan vitiers, pli malsegira sa sentiva la glieud.
Era oz anc vegnia magari discurrì sur da l’um nair enturn la maisa radunda. Ella chatta quai fitg interessant sco la fama resta era suenter uschè in lung temp anc adina en ils chaus da la glieud.
Attenziun mediala
Il resun en la societad è stà immens. Nagin saveva insatge concret davart l’um nair, dentant tut che discurriva. Bainbaud èn lura era las medias stadas infurmadas ed han rapportà en moda vasta surlonder.
Radio e Televisiun Rumantscha – Telesguard
Ils 16 da december 2003 è la fama enturn l’um nair cumparida en il Telesguard. En questa contribuziun prenda era l’anteriur president communal Placi Mihel Wenzin posiziun – el che manegia d’avair vis l’um nair.
La Quotidiana
Era la gasetta rumantscha «La Quotidiana» rapportescha d'A fin Z sur da la tematica brisanta. Savens vegnan lur rapports suttastritgads cun ina presa ironia. Medemamain èsi lura era la Quotidiana che scriva il 28 da schaner 2004 ed ils 3 da favrer la davosa giada sur da l’um nair. Sin l’emprima pagina da la gasetta publitgeschan els ina communicaziun da la polizia chantunala ch'i na dettia nagins indizis per l'existenza da l'um nair. Alura sa calma l’attenziun mediala.
La polizia fa urden
Durant il temp cura che la fama da l’um nair ha gì ses punct culminant, ha la polizia chantunala survegnì blers cloms d'abitants tementads. In dals policists che sa regorda anc vi dal cas da l’um nair è Hugo Epp dal revier da polizia a Glion. El è stà incumbensà, ensemen cun collegas dal revier da Mustér – dad intercurir il misteri.
Ses emprim patratg è stà che quai saja forsa la fantasia da la glieud che gioghia filistuccas. Tuttina saja stà impurtant dad prender serius la chaussa, perquai ch’ins na sappia mai sch’i dettia propi in um en ils vitgs che tementia la populaziun.
Tenor Hugo Epp ha la polizia fatg dapli patruglia a Surrein e conturn en il schaner 2004. La saira sajan els ids en unifurma sco era en civil tras ils vitgs – per guardar sch'ina persuna dettia en egl che correspundia a las descripziuns. Dentant senza success.
In pèr dis pli tard cumpara ina communicaziun da la polizia sin lur pagina d’internet – e quella vegn derasada en las medias grischunas:
En emprima lingia haja la polizia vulì uschè svelt sco pussaivel restrenscher il spazi per ulteriuras interpretaziuns, constatescha Hugo Epp. Els hajan dentant mai savì cumprovar tschient pertschient che l'um nair n'existia betg.
La psica maina per il nas
Igl è fascinant tge che la fama da l’um nair ha fatg cun ils abitants da Surrein. Mo co hai pudì vegnir uschè lunsch ch’ina part dals abitants ha gì ina tala tema pervia d’in um che la maioritad ha be enconuschì da l’udir – e ch’existiva forsa gnanc.
Lucrezia Berther è da Glion e lavura sco psicologa. Il fatg co la fama è sa sviluppada e derasada, saja era psicologicamain fitg interessant. Qua hajan intgins fenomen psicologics giugà ina gronda rolla.
Per in vitg pitschen en la periferia – sco Surrein – è in fama sco quella da l’um nair, insatge spectacular che na capita betg mintgadi. Uschia hajan blers abitants gì il desideri da discussiunar surlonder. Ils auters abitants hajan lura stuì trair suenter, cunquai ch’i saja impurtant en in vitg pitschen da far part da la societad per betg vegnir exclus. Uschia ch’i haja dà in tschert squitsch da sa participar e raquintar sia versiun da l’um nair – malgrà ch’ins na haja forsa mai vis el.
Pli spectacular la versiun dal raquintader, pli interessant daventa il raquintader sez. Perquai èn lura era talas versiuns extremas naschidas che l’um nair haja rapinà uffants. Tut quellas variantas hajan be intensivà la malsegirtad, cunquai ch’i deva insacura memia bleras infurmaziuns sur da l'um nair che sa differenziavan d’ina da l’autra. Uschia na saveva nagin pli tge che constettia propi. Il resultat: La glieud è surdumandada e resta malsegira.
Quella unda d’infurmaziuns vairas e falladas ha la polizia chantunala pudì franar tras la communicaziun ch’els avevan publitgà. La polizia chantunala saja in’instituziun che sa concentreschia sin ils fatgs e betg sin speculaziuns, di Lucrezia Berther. La glieud craja en general a la polizia ed a quai ch’ella di – pia ch’il um nair n'exista betg. Uschia è il spazi per ulteriuras supposiziuns da la glieud sa reducì.
Bainbaud èn ils abitants da Surrein puspè sa calmads en il vitg e l’um nair – respectiv sia fama – è svanì.
Quest artitgel è la contribuziun da radio che tutga tar la lavur da diplom da Lukas Quinter. L'emissiun è vegnida producida en il rom da la scolaziun tar la MAZ (Medienausbildungszentrum) a Lucerna.