Retrospectiva istorica: Co è quai stà avant 100 onns?
Il 2023 è stà l’onn da la gronda midada, avant 100 onns. Putin ha smanatschà lura cun armas nuclearas, ha dà in ultimatum al vest. Intgins Grischuns furbers han ponderà il tema cun in fisicher atomar da la ETH ed han persvadì tant il vest sco l’ost dal diever util dals detunaturs atomars. Enstagl da bumbas han els mess la producziun d’energia en il center, han offrì als signurs politichers il concept d’energia dals capricorns, han barattà il Calanda cun l’Uetliberg da Turitg ed han offrì il culm sco deposit final da la cuminanza mundiala. La cunvegna è vegnida suttascritta a Cuira e dapi lura po l’energia atomara vegnir duvrada. (Davart remuneraziuns per l’Uetliberg èn ins sa cunvegnì da taschair.)
Malgrà la producziun massiva dad autos electrics n’ha la midada dal clima betg pudì vegnir franada. 30 onns pli tard (2052) è la temperatura creschida per ulteriurs tschintg grads. Ils glatschers da la Grönlanda èn luads cumplettamain, il livel da la mar è creschì per otg meters. Qua en Svizra creschan dapi lura fritgs exotics, ils stgaudaments centrals èn vegnids sclaus – ma igl è stà la fin da l’Ollanda. Puspè èn furbers politichers grischuns sa radunads, ed han recepì ils Ollandais en il Grischun cun bratscha averta. Dapi lura enconuscha la Surselva fin al Pass da l’Alpsu e la regiun enturn il Pass dal Fuorn en l’Engiadina la fracziun ollandaisa. La cundiziun per acceptar la dumonda d’asil è stà d’emprender rumantsch. Il cumbat actual per mantegnair ils dialects tudestgs (sco il Valser Dütsch ed il Khuurer Dialekt) datescha da quels onns da l’immigraziun massiva dals Ollandais.
La cundiziun per acceptar la dumonda d’asil è stà d’emprender rumantsch.
L’utilisaziun da l’energia nucleara ils «onns dad aur da la midada» (2050–2085) ha manà al svilup dad aviuns pitschens ch’ins numnava pli baud ufos. Uschia n’hai betg duvrà pli vias novas. Las vias dovr’ins oz cunzunt sco labor per experimentar e sviluppar fritgs novs, granezza, verdura e – grazia als Ollandais – orneschan oz bellezza ierts da flurs las terriblas pistas da catram da pli baud. Il svilup d’ufos dals Cavegn-Flying-Brothers ha midà fundamentalmain il martgà da lavur! Ils working people, sco quai ch’ins numna oz quels, èn spert disponibels per diversas lavurs independentamain da temp e spazi – ed a partir da las 12.00 pon els lura puspè sa deditgar a la famiglia ed als hobis.
Sco nus savain oz, ha la midada dal clima deplorablamain era manà suenter ils «onns dad aur da la midada» ad ina bler mendra qualitad da vita en las citads pli grondas da la Bassa. Il temp da 2085 fin oz vegn numnà la «epoca da la densificaziun» e manegià e l’exodus dals abitants da la citad en direcziun muntognas. Perquai che las regiuns muntagnardas sur 1000 meters èn fitg tschertgadas datti in numerus clausus per Turitgais (la Part Sura Bernaisa ha la medema regla per ils Bernais). Quest clausus succeda cun in examen grammatical da la lingua rumantscha, ma… la sfida è gronda! En artitgels da gasetta vegls dals onns 2015–2025 (oz sa numna quell’epoca «dramaturgia dal negativ») pon ins leger co che animals selvadis han agità la glieud. I sa tractava para da lufs, pumas, lufs-tscherver, urs… Lura è il chatschader Jenal dal Partenz (2030) vegnì sin l’idea «jeniala» da considerar era quests animals sco animals da chatscha cun ina limita da schluppettada – ed il problem è stà schlià.
Ponderà vegn en las muntognas – lavurà en las citads.
In onn decisiv per ils Grischuns è stà il 2029, cura ch’ils Grischuns han dà al WEF in cuntegn nov. A partir da lura n’è betg pli il sforz da far bler gudogn monetar stà en il center, mabain in think-tank che metta fin oz la sabientscha, la quietezza, l’armonia dal mintgadi en il focus. Uschia è il Grischun daventà il lieu da desideri da quels da la citad, là nua ch’i dat spazi da viver intact, nua che vastadad e l’atgna decisiun sa chapeschan da sasez. Nua che concepts da turissem èn vegnids scrits pli baud, stattan oz qualitad da viver e d’abitar sin la glista da tractandas. Ponderà vegn en las muntognas – lavurà en las citads.
Ma era noss temp, oz 2122, ha ses problems. La depauperisaziun da la Bassa. Là las citads cun tutta densificaziun, si qua glisch e sulegl cun adina dapli restricziuns per novdomiciliads.
Ventiraivel oz, tgi che ha ragischs grischunas!
Co vivain nus en 100 onns? Tge sa mida e tge resta? Ensemen cun Vus dain nus in sguard en il futur dal Grischun.
Tge è tia visiun? Parta cun nus tia visiun per noss chantun. Texts, maletgs, audios ubain er videos gugent trametter a: input@rtr.ch