Dus terzs da tut ils Rumantschs e las Rumantschas vivan dador il territori tradiziunal rumantsch. Ina mesadad en vischnancas tudestgas aifer il chantun Grischun e tschella mesadad sparpagliada en l’entira Svizra. Quai mussan las cifras las pli novas da l’Uffizi federal da statistica. Per ina minoritad linguistica è quai però dapli che be in pèr cifras. Anzi, fatgs fatals.
«Enavos resta be il latg sgromà», aveva para x in barba da segund grad la moda da dir. Natiralmain ch’el n’era betg restà enavos. Na, el viveva giu la Bassa – la vita d’in veritabel Rumantschun, groma grassa. Ir davent e la brama da turnar, quai è bunamain gia in «leitmotiv» da la cultura rumantscha. Saja per motivs economics sco ina giada, per far ina scolaziun u simplamain per aventura, amur u abandunar sappia dianzer tge! Ma dentant èn daplirs davent che «a chasa». 65% da tut ils Rumantschs e las Rumantschas na vivan betg pli en las valladas rumantschas. 65%, quai è dapli che la mesadad. Punct. U dovri qua in segn d’exclamaziun?
Duas diasporas
I vegn discurrì d’ina veritabla diaspora rumantscha en l’agen pajais. Numnadamain d’in exil da Svizzers en Svizra. Gea, i vegn perfin discurrì da duas diasporas rumantschas. La diaspora rumantscha en vischnancas tudestgas aifer il chantun Grischun (33%). E lura la segunda diaspora rumantscha, quella giu l’uschenumnada Bassa, sparpagliada en tut la Svizra (32%). Ed i fa senn da distinguer tranter questas duas gruppas. Fertant ch’i dess pussibilitads e mesiras per sustegnair e crear spiertas rumantschas en vischnancas tudestgas aifer il chantun Grischun, è la Rumantschia giu la Bassa quasi surlaschada a sa sezza. La raschun: La basa per la lescha da linguas chantunala è il principi territorial. Il chantun Grischun ha l’incumbensa da promover la lingua rumantscha e survegn perquai da la Confederaziun radund 5 milliuns francs l’onn. Quests raps dastgan però vegnir investids expressivamain be en il Grischun.
Senza sustegn
Actualmain datti in’unica canorta rumantscha ordaifer il chantun Grischun: A Turitg ch’è anc adina la chapitala rumantscha giu la Bassa. Il chantun Grischun na dastga betg, ed il chantun Turitg na sto betg sustegnair questa spierta. Rumantsch n’è betg ina lingua turitgaisa. I sa tracta qua d’ina sort vacum giuridic. Gist perquai daventan ils cloms, da renconuscher l’entira Svizra sco territori era rumantsch, pli e pli ferms. Lura pudess u stuess schizunt vegnir activa la Confederaziun. La «retro-terra» da la Rumantschia è oramai la Svizra sezza. Ed i dà moviment en chaussa. Quest onn ha la Confederaziun concedì per l’emprima giada insumma ina contribuziun da 100'000 CHF a favur da la diaspora rumantscha giu la Bassa. E la Lia Rumantscha che administrescha quests raps, less sustegnair cun quest import tranter auter la canorta rumantscha a Turitg. Cun la «Missiva davart la cultura 2021-2024» dess vegnir instituziunalisà in tal import per la Rumantschia giu la Bassa.
Dispers, u pers?
Cun u senza raps a disposiziun, la pli gronda difficultad per promover il rumantsch en la diaspora è ch’i na dat per exempel nagins quartiers rumantschs a Basilea, Berna u Turitg. Il viver sparpaglià, dispers, è in dals attributs d’ina diaspora. E quai cumplitgescha las chaussas. Senz’ina cuminanza linguistica èsi bler pli grev da dar enavant la lingua minoritara, en noss cas il rumantsch giu la Bassa. La statistica precisescha: Il pli tard la segunda generaziun en diaspora na dat normalmain betg pli vinavant il rumantsch. Aifer be duas generaziuns sa smesa uschia potenzialmain il dumber da Rumantschs e Rumantschas. Quai è bler, gista sch’i dat be paucs. Il medem temp vegn la diaspora rumantscha pli e pli gronda. Anc ils onns 80 vivevan 60% da la populaziun rumantscha en il territori rumantsch, oz be pli 35%. Il trend va cler vers las regiuns tudestgas enturn Cuira ed enavant giu la Bassa.