Siglir tar il cuntegn

Header

audio
100 onns Tamangur – in guaud, ina poesia, in omagi
Or da Marella dals 17.12.2023. Maletg: RTR
laschar ir. Durada: 40 minutas 35 Secundas.
cuntegn

Giubileum 100 onns Tamangur – in guaud, ina poesia, in omagi

Si dretga sco in veder schember stat la poesia da Peider Lansel betg be en la litteratura, ma en l'identitad rumantscha.

Dapi il 1923 stat ella ferma e franca sco in veder schember – en la litteratura ed er en l'istorgia da l’identitad rumantscha – la poesia «Tamangur». En ella conguala l’autur engiadinais Peider Lansel in guaud «aintasom S-charl ingiò sun rafüdats tuots oters gods» cun il destin dal rumantsch, «nos linguach prüvà» «chi dal vast territori d’üna jà in uschè strets cunfins uoss’es ardüt».

Il uaud da schembers, che crescha puspè

Lunsch, lunsch avant la poesia era dentant il guaud: In guaud da schembers, ditg il pli aut da l’Europa, che crescha entadim la Val S-charl sin 2’100 enfin 2’300 meters autezza sur mar. Auter che en la poesia da Lansel sa chatta il guaud oz en bun stadi. La prossma inventarisaziun per evaluar quel stadi è planisada per il 2028.

Ses num, di l’anteriur inschigner forestal e regent Jon Domenic Parolini, ha Tamangur dal latin attegia minicorum, la tegia dals miniers. En il num sa spievla l’istorgia da las minieras da la Val S-charl che producivan durant tschientaners plum ed argient.

La pussanza politica da la poesia

La poesia n’è dentant betg be ina poesia, ma in appel. In appel per il mantegniment dal rumantsch – e sco appel è la poesia pli enconuschenta da Peider Lansel er vegnida duvrada, raquinta Rico Valär.

Scritta dal 1923 en occasiun dad ina debatta grischuna per il sustegn finanziala da la giuvna Lia Rumantscha, haja ella lura servì dal 1938 sin palc anc pli grond. En sia lavur scientifica mussa il professer da rumantsch Rico Valär che la poesia era ina da las armas pli effizientas en il cumbat per la reconuschientscha dal rumantsch sco quarta lingua naziunala da la Svizra il 1938.

Dus chanzuns che van a cor

Dapi sia unfanza è Tamangur in lieu magic per Linard Bardill. Uss saja il chantautur stà per stà en viadi cun ina gruppa dad uffants ed asens en la Val S-charl a tschertgar il contact cun ils schembers da Tamangur.

L’inspiraziun da Tamangur ha Linard Bardill mess enturn en musica – ina giada cun «Tamangur» ed ina giada cun ina chanzun, ch’è quasi daventada in imni rumantsch, cun «Il bös-ch rumantsch». Tar la poesia da Peider Lansel haja fascinà sia forza politica,  per fertant che la poesia da la poeta Madlaina Stuppan tschertgia e chattia er l’access pli feminin, pli individual al fenomen Tamangur.

Co che quai tuna? En il video sutvart (Tamangur) chattais vus la cumbinaziun. Curt avant la premiera da ses disc cumpact «Tamangur» aveva Linard Bardill fatg il schaner 1996 viadi cun ils Cuntrasts ed ils skis da tura enta Tamangur – e chantà là ses «Il bös-ch rumantsch».

La Marella ha inscuntrà ils trais passiunads da la forza, che Tamangur derasa anc adina – a l’anteriur inschigner forestal Jon Domenic Parolini, al Lansolog Rico Valär ed al chantautur Linard Bardill.

Tamangur

Avrir la box Serrar la box

Aintasom S-charl (ingio sun rafüdats
tuots oters gods) sün spuonda vers daman,
schi varsaquants veidrischems dschembers stan
da vegldüm i strasoras s-charplinats.
Tröp sco l’ingual nu’s chatta plü ninglur,
ultim avanz d’ün god, dit: «Tamangur.»

Da plü bodun quel sgüra cuvernet
costas e spis cha bluots uossa vezain;
millieras d’ans passettan i scumbain
ch’ardênn sajettas e cha naiv terret,
ha tantüna la vita gnü vendschur
i verdagià trasoura Tamangur.

Mo cur umbras l’uman gnit be sdrüand
sainza ningün pissêr sün il davo,
schi lavinas e boudas s’fettan pro.
L’ajer dvantet vi’e plü crü, fintant
nu madürênn plü’ls bös-chs las puschas lur
i daspö quai al main jet Tamangur.

As dostand fin l’ultim, in davo man
ils dschembers ün ad ün, sco schlass sudats
chi sül champ da battaglia sun crodats,
per terra vi’smarscheschan plan a plan. –
Id ajüd chi nu vain bainbod – Dalur! –
svanirà fina’l nom da Tamangur.

Al veider god, chi pac a pac gnit sdrüt
sumeglia zuond eir nos linguach prüvà,
chi dal vast territori d’üna jà
in usché strets cunfins uoss’es ardüt.
Scha’ls Rumanschs nu fan tuots il dovair lur,
jaraj’a man cun el, sco Tamangur.

Co invlüdessans, ch’el da seculs nan
savet noss vegls da redscher i guidar?
Jerta ch’adüna tgnettan adachar,
varguogna bain! sch’la dessans our da man.
Tgnain vi dal nos, sco’ls oters vi dal lur
e’ns algordain la fin da Tamangur.

Be nö’dar loc! – Ningün nu podrà tour
a la schlatta rumanscha ‘l dret plü ferm,
chi’d es quel: da mantgnair dadaint seis term
uoss’id adüna, seis linguach dal cour –
Rumantschs dat pro! – spendrai tras voss'amur
nos linguach da la mort da Tamangur.

Peider Lansel, 1923

RTR Marella 09:00

Artitgels legids il pli savens