Dapi il 1923 stat ella ferma e franca sco in veder schember – en la litteratura ed er en l'istorgia da l’identitad rumantscha – la poesia «Tamangur». En ella conguala l’autur engiadinais Peider Lansel in guaud «aintasom S-charl ingiò sun rafüdats tuots oters gods» cun il destin dal rumantsch, «nos linguach prüvà» «chi dal vast territori d’üna jà in uschè strets cunfins uoss’es ardüt».
Il uaud da schembers, che crescha puspè
Lunsch, lunsch avant la poesia era dentant il guaud: In guaud da schembers, ditg il pli aut da l’Europa, che crescha entadim la Val S-charl sin 2’100 enfin 2’300 meters autezza sur mar. Auter che en la poesia da Lansel sa chatta il guaud oz en bun stadi. La prossma inventarisaziun per evaluar quel stadi è planisada per il 2028.
Tamangur, il guaud
-
Bild 1 von 7. In guaud «sco l’ingual nu’s chatta plü ninglur» – . Tamangur entadim la val S-charl. Bildquelle: Jon Domenic Parolini.
-
Bild 2 von 7. Spazi da viver er suenter la mort – . ils schembers crudads èn lieu da viver per numerus organissems. Bildquelle: Jon Domenic Parolini.
-
Bild 3 von 7. A spass cun la ghitarra –. Paulin Nuotclà e Jon Domenic Parolini sin spassegiada en il guaud da Tamangur. Bildquelle: Jon Domenic Parolini.
-
Bild 4 von 7. «Mi’amur – Tamangur» – . Jon Domenic Parolini cun in t-shirt da l’acziun da plantar schembers dal 1988. Bildquelle: Jon Domenic Parolini.
-
Bild 5 von 7. En sasez planta ella – . la cratschla è responsabla per ch’il guaud da Tamangur crescha. Bildquelle: Hans Lozza.
-
Bild 6 von 7. 5 en ina – . be tar il schember creschan tschintg guglias en in tschof. Bildquelle: Hans Lozza.
-
Bild 7 von 7. In reservat da guaud dapi ils 2007 – . il guaud da schember crescha sin 86 hectaras e sin 2100 enfin 2300 meters sur mar. Bildquelle: Jon Domenic Parolini.
Ses num, di l’anteriur inschigner forestal e regent Jon Domenic Parolini, ha Tamangur dal latin attegia minicorum, la tegia dals miniers. En il num sa spievla l’istorgia da las minieras da la Val S-charl che producivan durant tschientaners plum ed argient.
La pussanza politica da la poesia
La poesia n’è dentant betg be ina poesia, ma in appel. In appel per il mantegniment dal rumantsch – e sco appel è la poesia pli enconuschenta da Peider Lansel er vegnida duvrada, raquinta Rico Valär.
Tamangur, il mitos
-
Bild 1 von 8. Las ragischs dal mitos –. la poesia da Peider Lansel, l'ovra da Domenic Feuerstein e la descripziun da Coaz e Schröter. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 8. Bostgs sco sculpturas –. pir las fotografias da Domenic Feuerstein han rendì visibels ils schembers da Tamangur ad in public vast. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 8. Tras la linsa da Domenic Feuerstein –. il guaud da Tamangur en la publicaziun «Der Arvenwald von Tamangur» (1939). Bildquelle: RTR.
-
Bild 4 von 8. «Varsaquants veidrischems schembers» –. quests maletgs da Feuerstein han suttastritgà l'appel da la poesia da Lansel. Bildquelle: RTR.
-
Bild 5 von 8. L'emprima descripziun da Tamangur – . quella è vegnida fatga il 1902 da l'inspectur forestal superiur Coaz e dal professer Schröter. Bildquelle: RTR.
-
Bild 6 von 8. Set onns perscrutaziun deditgada a Lansel...–. Rico Valär, il professer extraordinari per rumantsch a l'universitad da Turitg en ses biro... Bildquelle: RTR.
-
Bild 7 von 8. ... ed amez l'object da studi, quasi –. Rico Valär ad ina gita enta Tamangur. Bildquelle: Rico Valär.
-
Bild 8 von 8. La liaison da text e maletg ad in appel –. il schember iconografic à la Feuerstein e la poesia da Lansel en sustegn per il rumantsch. Bildquelle: RTR.
Scritta dal 1923 en occasiun dad ina debatta grischuna per il sustegn finanziala da la giuvna Lia Rumantscha, haja ella lura servì dal 1938 sin palc anc pli grond. En sia lavur scientifica mussa il professer da rumantsch Rico Valär che la poesia era ina da las armas pli effizientas en il cumbat per la reconuschientscha dal rumantsch sco quarta lingua naziunala da la Svizra il 1938.
Dus chanzuns che van a cor
Dapi sia unfanza è Tamangur in lieu magic per Linard Bardill. Uss saja il chantautur stà per stà en viadi cun ina gruppa dad uffants ed asens en la Val S-charl a tschertgar il contact cun ils schembers da Tamangur.
Tamangur, l'inspiraziun
-
Bild 1 von 1. Linard Bardill e Tamangur – . dapi sia uffanza sa metta il chantautur adina puspè en viadi per scuvrir Tamangur. Bildquelle: Linard Bardill.
L’inspiraziun da Tamangur ha Linard Bardill mess enturn en musica – ina giada cun «Tamangur» ed ina giada cun ina chanzun, ch’è quasi daventada in imni rumantsch, cun «Il bös-ch rumantsch». Tar la poesia da Peider Lansel haja fascinà sia forza politica, per fertant che la poesia da la poeta Madlaina Stuppan tschertgia e chattia er l’access pli feminin, pli individual al fenomen Tamangur.
Co che quai tuna? En il video sutvart (Tamangur) chattais vus la cumbinaziun. Curt avant la premiera da ses disc cumpact «Tamangur» aveva Linard Bardill fatg il schaner 1996 viadi cun ils Cuntrasts ed ils skis da tura enta Tamangur – e chantà là ses «Il bös-ch rumantsch».
La Marella ha inscuntrà ils trais passiunads da la forza, che Tamangur derasa anc adina – a l’anteriur inschigner forestal Jon Domenic Parolini, al Lansolog Rico Valär ed al chantautur Linard Bardill.