True-crime da l’Engiadina Bassa – uschia pudess ins numnar ozendi las «Tarablas da la not». Ellas èn l’adaptaziun auditiva da «Il giat cotschen» da Jon Semadeni, da quel cudesch da 60 paginas cun il giat cotschen sin la cuverta che stat en bleras cudescheras rumantschas. Curt suenter ch’il cudesch era cumparì il 1980 aveva il Radio Rumantsch incumbensà l'autur da far londeror er anc in gieu auditiv – las «Tarablas da la not».
Fassettas d'in classicher – ord «Il giat cotschen»
-
Bild 1 von 6. Tranter realitad, regurdientschas e dischariel – . il giat cotschen sco manifestaziun dal drama da la persuna principala Chispar Rubar. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 6. Il manuscrit da l’autur – . sin giavisch da la dunna Mengia datti en il giat cotschen er anc intginas passaschas scrittas a maun. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 6. In malspiert cotschen as palanta trasor il cudesch – . oscillescha tranter giat e vulp, satgados e dunna. Bildquelle: RTR.
-
Bild 4 von 6. Vnà – . la cuntrada da l’unfanza è restada centrala per Jon Semadeni e sia ovra. Bildquelle: RTR.
-
Bild 5 von 6. Auturs e teatrists – . Men Rauch, Jon Semadeni, Cla Biert e Jon Carl. Bildquelle: RTR.
-
Bild 6 von 6. Ina buccadina da la qualitad litterara da Jon Semadeni – . – excerpt dal giat cotschen. Bildquelle: RTR.
Jon Semadeni (1910-1981) era in dals pli impurtants auturs rumantschs dal 20avel tschientaner. El ha scrit dramas, gieus auditivs, prosa e texts da cabaret.
Davart sia passiun per il teater ha Semadeni ditg curt avant sia mort en in’intervista cun Ernst Denoth en la Cronica grischuna:
Il scriver ed il giugar teater ha enritgì mia vita ed èn stads vairamain la finamira da mia vita.
«Tarablas da la not» – da culpa, passà e regurdientscha
En las «Tarablas da la not» guarda il vegl Chispar enavos sin sia vita. En il discurs cun in guardia cunfin vegnan a la glisch plaun a plaun secrets stgirs e delicats. Il gieu auditiv tracta temas sco culpa, regurdientscha e la nunpussaivladad da fugir dal agen passà.
La structura ed il tun dal gieu auditiv spievla il text fragmentaric che reflectescha il process da sa regurdar. Descriva en furma dad associaziuns e lascha scuvierer la lectura u il lectur mo plaun a plaun l'istorgia. Semadeni descriva ses process da scriver uschia:
Quai è forsa mia maniera da scriver e l'unica che m'è pussibla. Suenter avair scrit var 10 onns be raubas dramaticas hai jau vulì ma deliberar da quel sforz ed jau hai cumenzà a scriver prosa.
Per la linguista ed editura Mevina Puorger è il cudesch pli interessant ch’il gieu auditiv.
Tuttina fetschia ella sco docenta l’experientscha ch’il gieu auditiv è pli simpel per s’orientar en l’ovra:
En la novella èsi propi da declerar pagina per pagina nua ch'ins è e sin tge nivel narrativ ch'ins sa chatta. Cun quai ch’il register da Jon Semadeni è fitg aut, er per rumantschs. Quai è ina lingua magari difficila.
Il gieu auditiv sa basa sin il roman «Il giat cotschen» da Semadeni ch'era gist cumparì. Per la versiun da radio è l'acziun vegnida midada en in dialog tranter duas figuras. La producziun ha gì lieu be paucs mais avant la mort da Semadeni. Il gieu auditiv è vegnì emess per l'emprima giada il schaner 1980 en il Radio Rumantsch.
Ed à propos true crime – betg be la figura dal giat cotschen sa basa sin in fatg real, raquinta Mevina Puorger:
Mia nona ha ditg, cur che la novella da Jon Semadeni è cumparida: ma quest Jon n’avess betg stuì scriver. Quai savevan nus tuts.
A la romanista haja quai fatg mal. Ella haja numnadamain legì la novella sco ficziun totala e saja stada fascinada dal stil da raquintar cumplettamain modern – quai che reflecteschia la qualitad litterara da Jon Semadeni:
Quai vul dir che pli probabel ha Jon Semadeni descrit in fatg ch'exista – dentant el ha fatg litteratura ordlonder.
Dain per finir anc ina giada il pled a Jon Semadeni e laschain descriver el ils fenomens differents che fan barlot en il giat cotschen. Davart la relaziun tranter il roman ed il gieu auditiv ha Semadeni declerà en in’autra intervista cun il redactur Chasper Stuppan:
En las tarablas da la notg è il tema dal giat cotschen il fundament. Igl è sco in sindal, che cuverna tut, che na lascha betg sortir la segirezza. Ins na vesa betg atras ed ins sa betg, sche las tarablas cuntegnan la vardad.