Siglir tar il cuntegn

In sguard en l'istorgia «Tarablas da la not» – true crime à l'engiadinaisa

True-crime da l’Engiadina Bassa – uschia pudess ins numnar ozendi las «Tarablas da la not». Ellas èn l’adaptaziun auditiva da «Il giat cotschen» da Jon Semadeni, da quel cudesch da 60 paginas cun il giat cotschen sin la cuverta che stat en bleras cudescheras rumantschas. Curt suenter ch’il cudesch era cumparì il 1980 aveva il Radio Rumantsch incumbensà l'autur da far londeror er anc in gieu auditiv – las «Tarablas da la not».

Fassettas d'in classicher – ord «Il giat cotschen»

Jon Semadeni (1910-1981) era in dals pli impurtants auturs rumantschs dal 20avel tschientaner. El ha scrit dramas, gieus auditivs, prosa e texts da cabaret.

Dramaturg, autur, actur – Jon Semadeni

Avrir la box Serrar la box

Jon Semadeni è naschì il 1910 a Vnà en l'Engiadina Bassa. Suenter studis a Genevra ed a Turitg ha el lavurà sco scolast en l'Engiadina.

Semadeni era in scriptur multifar: dramaturg, autur da gieus auditivs, reschissur ed actur. El ha fundà la gruppa da teater «La Culissa» (1944) e la gruppa da cabaret «La Panaglia» (1951). Sias ovras las pli enconuschentas èn «La s-chürdüm dal sulai» (1960) ed «Il giat cotschen» (1980). El è mort dal 1981.

Semadeni vala sco innovatur dal teater rumantsch ed è stà in dals pli impurtants auturs rumantschs dal 20avel tschientaner. En sia lavur ha el savens tractà temas sco l'identitad rumantscha, la tradiziun e la midada sociala en las valladas alpinas.

Portrait des Paares.
Legenda: Jon e Mengia Semadeni – tenor ina fotografia ord «Las ovras dramaticas» da Jon semadeni. RTR

Davart sia passiun per il teater ha Semadeni ditg curt avant sia mort en in’intervista cun Ernst Denoth en la Cronica grischuna:

Il scriver ed il giugar teater ha enritgì mia vita ed èn stads vairamain la finamira da mia vita.
Autur: Jon Semadeni autur, actur, dramaturg, Vnà

«Tarablas da la not» – da culpa, passà e regurdientscha

En las «Tarablas da la not» guarda il vegl Chispar enavos sin sia vita. En il discurs cun in guardia cunfin vegnan a la glisch plaun a plaun secrets stgirs e delicats. Il gieu auditiv tracta temas sco culpa, regurdientscha e la nunpussaivladad da fugir dal agen passà.

La structura ed il tun dal gieu auditiv spievla il text fragmentaric che reflectescha il process da sa regurdar. Descriva en furma dad associaziuns e lascha scuvierer la lectura u il lectur mo plaun a plaun l'istorgia. Semadeni descriva ses process da scriver uschia:

Quai è forsa mia maniera da scriver e l'unica che m'è pussibla. Suenter avair scrit var 10 onns be raubas dramaticas hai jau vulì ma deliberar da quel sforz ed jau hai cumenzà a scriver prosa.
Autur: Jon Semadeni dramturg, autur, actur, Vnà

Per la linguista ed editura Mevina Puorger è il cudesch pli interessant ch’il gieu auditiv.

En discurs cun la Marella: Mevina Puorger

Avrir la box Serrar la box
Portrait.
Legenda: Mevina Puorger. Mevina Puorger

Mevina Puorger, naschida il 1956 a Cuira, ha studegià romanistica a l'Universitad da Turitg e scrit ina dissertaziun davart Luisa Famos. Ella era docenta a l'Universitad da Turitg e pli tard a l'Universitad populara da Turitg. Sper sia lavur sco translatura cun Franz Cavigelli, maina ella in'atgna chasa editura per cudeschs rumantschs. Il 2017 ha ella survegnì il premi da renconuschientscha dal Grischun. Ella è mamma da trais uffants e viva a Turitg.

Tuttina fetschia ella sco docenta l’experientscha ch’il gieu auditiv è pli simpel per s’orientar en l’ovra:

En la novella èsi propi da declerar pagina per pagina nua ch'ins è e sin tge nivel narrativ ch'ins sa chatta. Cun quai ch’il register da Jon Semadeni è fitg aut, er per rumantschs. Quai è ina lingua magari difficila.
Autur: Mevina Puorger linguista ed editura

Il gieu auditiv sa basa sin il roman «Il giat cotschen» da Semadeni ch'era gist cumparì. Per la versiun da radio è l'acziun vegnida midada en in dialog tranter duas figuras. La producziun ha gì lieu be paucs mais avant la mort da Semadeni. Il gieu auditiv è vegnì emess per l'emprima giada il schaner 1980 en il Radio Rumantsch.

Titel des Werkes.
Legenda: In'istorgia, dus classsichers rumantschs – per ils egls e per las ureglias. RTR

Il giat cotschen – in'unfrenda da construcziun

Avrir la box Serrar la box

La rolla principala en il roman «Il giat cotschen» da Jon Semadeni gioga in giat mumifitgà. Quest giat è ina metafra per quai che na po betg vegnir zuppà.

En temps passads era usit d'integrar animals morts en mirs da chasas sco «unfrendas da construcziun». En il roman, tar la renovaziun da la chasa paterna da Chispar Rubar vegn chattà in giat cotschen mumifitgà en in mir. Il giat cotschen simbolisescha la culpa zuppada che vegn puspè a la glisch. Il simbol dal giat cotschen cumpara pliras giadas en il roman, er en visiuns e sondas.

Semadeni sez declera: «Il giat cotschen è in eveniment che jau hai gì a Giarsun en mia chasa veglia. Sbuond in mir è vegnida ora la mumia d’in giat cotschen. Quel era en il mir cunter ils spierts nauschs e cunter tut il nausch.»

Il giat cotschen è pia in simbol central per il tema principal dal roman: la culpa dal passà che na po betg vegnir emblidada.

Ed à propos true crime – betg be la figura dal giat cotschen sa basa sin in fatg real, raquinta Mevina Puorger:

Mia nona ha ditg, cur che la novella da Jon Semadeni è cumparida: ma quest Jon n’avess betg stuì scriver. Quai savevan nus tuts.
Autur: Mevina Puorger linguista ed editura

A la romanista haja quai fatg mal. Ella haja numnadamain legì la novella sco ficziun totala e saja stada fascinada dal stil da raquintar cumplettamain modern – quai che reflecteschia la qualitad litterara da Jon Semadeni:

Quai vul dir che pli probabel ha Jon Semadeni descrit in fatg ch'exista – dentant el ha fatg litteratura ordlonder.
Autur: Mevina Puorger linguista ed editura

Dain per finir anc ina giada il pled a Jon Semadeni e laschain descriver el ils fenomens differents che fan barlot en il giat cotschen. Davart la relaziun tranter il roman ed il gieu auditiv ha Semadeni declerà en in’autra intervista cun il redactur Chasper Stuppan:

En las tarablas da la notg è il tema dal giat cotschen il fundament. Igl è sco in sindal, che cuverna tut, che na lascha betg sortir la segirezza. Ins na vesa betg atras ed ins sa betg, sche las tarablas cuntegnan la vardad.
Autur: Jon Semadeni dramaturg, autur, actur , Vnà

Marella 11:00

Artitgels legids il pli savens