Probablamain fan anc blers auters utschels grischuns «pi-pi-pi». Per generaziuns dad uffants ladins era il «pi-pi-pi» da l’utschè dentant betg be quai ch’els pensavan, ch’ils utschels fetschian, mabain lur emprim contact cun il scriver.
Emprims contacts cun il mund da bustabs
-
Bild 1 von 5. Il «i» – . sur generaziuns l'emprim bustab da l'uffant ladin. Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
-
Bild 2 von 5. Il «ü» –. il bustab ladin «par excellence». Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
-
Bild 3 von 5. «tsch» –. grazia a «Meis ami» emprendevan ils uffants ladins er las cumbinaziuns da bustabs spezificas. Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
-
Bild 4 von 5. «dsch» – . cler che tar il «dsch» tutgava il «dschember» en sun e maletg. Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
-
Bild 5 von 5. «Meis ami» tras l'emprim onn da scola –. en qua eran tut quels bels bustabs e dissegns. Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
«I,i,i, l’utschè fa pi-pi-pi» eran las emprimas lingias sin l’emprima pagina da «Meis ami», la tabletta dals uffants ladins. Er ozendi emprendan ils uffants rumantschs a scriver cun suns – grazia a l’autura da meds d’instrucziun Ursula Rickli.
Ursula Rickli, l’autura tudestga da la fibla rumantscha
Gia fitg baud en sia carriera professiunala sco magistra ha Ursula Rickli scuvert la valur dals suns per emprender a scriver. Dapi lura dovra ella tablas da suns, uriundamain destinadas per logoterapia, per mussar als uffants da scriver e leger:
Sia metoda ha fatg scola. Ozendi emprenda mintga terz uffant en Svizra a scriver cun sia metoda. Remartgabel è, che l’autura tudestga è er stada centrala per sviluppar il nov med d’instrucziun dad emprender a leger e scriver per ils uffants rumantschs. Cun agid dad expertas rumantschas ha ella sviluppà la fibla.
Esther Putzi, l’interprendidra da material da scriver
Da la penna a la veglia fin al pli nov fieuter per «handlettering»: Tar Esther Putzi a Glion chatt'ins tut. Ensemen cun ses um maina ella cun la butia Maggi betg mo x-ina butia, mabain ina papetaria cun ina tradiziun da 150 onns:
Scriver è «in»
-
Bild 1 von 9. 1 da pli che 10'000 –. Esther Putzi è la scheffa da pli che 10'000 artitgels che han da far cun palpiri e cun il scriver. Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
-
Bild 2 von 9. Il hit il pli actual –. gist sper la cassa èn ils fieuters per il «handlettering». Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
-
Bild 3 von 9. Post-its –. la cumprova che noss mintgadi na funcziuna betg senza scriver a maun. Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
-
Bild 4 von 9. L'agenda analoga è en il trend – . ella sa dapli che be gestir termins. Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
-
Bild 5 von 9. Cartinas da led cun plivalur –. en la papetaria Maggi datti er cartinas da led cun pussibilitad dad empustar ina messa per la persuna morta. Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
-
Bild 6 von 9. Ina mar da colurs –. e tar quellas propi bunas na rumpan las minas er betg, sch'ellas crodan per terra. Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
-
Bild 7 von 9. Insatge per mintgina e mintgin –. las pennas, ils stilografs, na duain betg be funcziunar, ma er esser bellas e bels. Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
-
Bild 8 von 9. En quasi tut las dimensiuns –. il gust da scriver ha bleras fassettas. Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
-
Bild 9 von 9. Valurs segiras –. ils quaderns èn anc adina quadrigliats, strivlats u blanco. Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
Da sia lavur sa Esther Putzi: Scriver è in. 70% da ses artitgels hajan da far en ina u l’autra maniera cun palpiri.
Donat Caduff, l’artist a temp parzial
Sche Donat Caduff raquinta da l’estetica dad in «s» u da l’incuntrari, numnadamain da la scrittira da computer «Comic sans», sent’ins ch’el è en ses element – en la grafica applitgada:
Da l'estetica da la scrittira
-
Bild 1 von 7. Donat Caduff – disponent, graficher ed «artist a temp parzial». Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
-
Bild 2 von 7. Adina puspè scrittiras – la tipografia è in dals elements centrals da sia lavur. Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
-
Bild 3 von 7. Be quasi sco in cudeschet Reclam – scrittira e furma enconuschenta èn in gieu cun aspectativas. Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
-
Bild 4 von 7. Er ils texts giogan cun las aspectativas che la furma sveglia. Bildquelle: MAD, Donat Caduff.
-
Bild 5 von 7. «Cuntradas cuntrarias» era il titel dad in'exposiziun da maletgs da Donat Caduff. Bildquelle: MAD, Donat Caduff.
-
Bild 6 von 7. Ina lavur dals Mulegns – in gieu cun la tipografia. Bildquelle: mad, Donat Caduff.
-
Bild 7 von 7. La scrittira ed ils bustabs n'èn betg be legenda, mabain part integrala da la cumparsa estetica. Bildquelle: MAD, Donat Caduff.
Donat Caduff è stà a scolas d’art a Turitg, Lucerna ed Amsterdam ed ha finì sco graficher. En sia lavur sco «artist a temp parzial», sco Donat Caduff di da sasez, scuntra e dovra el er adina puspè la scrittira.
Andi Gredig, docter da scrittira a maun
Il linguist Andi Gredig è docter da la scrittira a maun. Pli exact: El ha scrit sia dissertaziun davart il tema scriver a maun. Sin 307 paginas è el sa deditgà a las pli differentas fassettas dal scriver a maun: Dal mitos dal scriver manual, sur las obligatas dumondas da definiziun enfin al scriver cartulinas, l’impurtanza da post-its e la valur da la scrittira per la definiziun d'identitad.
Instrument, betg mitos – il scienzià e la scrittira
-
Bild 1 von 3. Il linguist Andi Gredig ha fatg sia dissertaziun davart il tema «Scriver a maun». Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
-
Bild 2 von 3. El ha prendì sut la marella il scriver a maun e tut ils mitos che quel sveglia. Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
-
Bild 3 von 3. La «Sophie» sin la cuverta dal cudesch è in roboter per copiar scrittira a maun. Bildquelle: RTR, Isabelle Jaeger.
E cun quai ch’el ha fatg quai da perspectiva scientifica na surprenda er betg ses facit: Scriver a maun saja insatge, ch’ins duaja duvrar enfin ch’i haja ina funcziun e lura possian ins guardar vinavant. Dad ideologisaziuns na tegna el betg bler.