Ils 8 da mai 1945 è in mardi da primavaira serain. Igl è vegnì chaud. En las muntognas è anc la naiv, ch'era crudada l'emna passada. Igl aveva dà anc ina notg cun temperaturas sut nulla.
Regurdanzas dal temp – matg 1945
-
Bild 1 von 9. Schuldada americana, «GIs», en discurs cun engiadinaisas, curt suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 2 von 9. Schuldada internada da la Pologna en in lagher da fugitivs svizer il mai 1945. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 3 von 9. Finalmain en Svizra – il pur ed autas persunas en fugia dastgan passar il cunfin e van vers Martina. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 4 von 9. Schuldada svizra en indriz da protecziun tar il cunfin svizer si sur Martina. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 5 von 9. In uffizial ungarais e sia dunna en fugia e per traversar il cunfin vers la Svizra, al post da cunfin Vinadi sper Martina, da la vart austriaca davant la chasa da dazi bandunada. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 6 von 9. Persunas en fugia spetgan sper la chasina da dazi austriaca bandunada da pudair traversar il cunfin en Svizra. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 7 von 9. In pur arriva la fin da la guerra cun sia vatga e sia famiglia al dazi da Vinadi, avant Martina. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 8 von 9. Autos da la Crusch Cotschna cun Svizzers da l'exteriur passan a la fin da la guerra il matg 1945 il post da cunfin svizzer Vinadi. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 9 von 9. Praschuniers liberads dals champs da concentraziun, probablamain praschuniers politics franzos, spetgan lur admissiun en Svizra al cunfin tranter l'Austria e Liechtenstein, fotografads a l'entschatta da matg 1945 sper Schaan, Liechtenstein. Bildquelle: Keystone.
Da viver en temp da guerra è la realitad che dominescha il mintgadi – er per las Grischunas ed ils Grischuns e quai dapi 5 onns, 8 mais e 7 dis. Pli ch'ina giada era la guerra avanzada fin davant porta, spetgava la Svizra da vegnir assaglida proximamain ed aveva lura puspè tschessà il privel da guerra acut.
La fin bramada da la segunda guerra mundiala n'era betg ina surpraisa. Ella era s'annunziada cun da tutta sorts svilups.
Di per di mussan las gasettas las chartas da fronts dals cumbats, co ch'ils alliads conquistan kilometer per kilometer e pajais per pajais quai ch'il reschim naziunalsocialistic aveva rubà ensemen. Il «Drittes Reich», ch'aveva surtratg cun sia strategia militara e sias visiuns barbaricas il mund europeic, era per ir en muschnas.
Ils gronds nazis spareschan. En la mort, la fugia, la praschun u en autras identitads èn millis e millis puspè enavos en la societad danunder ch'els eran vegnids. Hitler aveva sa prendì la vita ils 30 d'avrigl en in bunker a Berlin, fertant che l'armada russa era per rapinar sia chapitala. Mo in di avant, als 29 d'avrigl, era vegnì sajettà il dictatur faschist, Benito Mussolini, mo intgins kilometers dador il Grischun, al Lai da Como.
Da l'autra vart fruntan ils alliads sin il cunfin svizzer. En Val Müstair èn arrivads ils tancs americans il di avant la mastralia al cunfin. Ils set da matg han ils jauers fatg festa cun els. A Martina èn ils Americans vegnids en da l'Austria e sur la punt. Intgins han perfin bitschà quel di la terra svizra.
La guerra è a fin, e tuttina resta ella anc per lung temp. Cun muschnas, miseria e destrucziun en l'existenza materiala, cun sias barbarias e las experientschas da tema e stgarsezza en ils chaus e las olmas da la glieud – er en Grischun. Il raziunament da vivondas, savun, ieli e palpiri cuntinuava. Ils umens avevan anc da restar al cunfin.
A l'orizont cumparava pervi da la discordia tranter ils alliads cun ils Stadis Unids, la Gronda Bretagna e la Frantscha dad ina e la Russia da l'autra vart gia la tema dad ina nova guerra. La «Guerra fraida», che vegn ad occupar il mund durant ils proxims decennis, era semnada.
Tar il mintgadi da quella giada tutgavan da tuttas sorts temas, ch'èn ids en emblidanza.
Schuldads polacs en servetsch per il Grischun
En divers lieus dal Grischun èn internats polacs vid la lavur. Els mettan tartuffels tenor il plan Wahlen. Là uschenumnada «Anbauschlacht» duai preservar la Svizra da fominas cun producir nua ch'i va granezza e verdura. La persvasiun è che nutriment vegetal procura per dapli calorias sco quai ch'igl è pussaivel da gudagnar tras charn.
Ils Polacs, che faschevan part da l'armada franzosa, eran fugids il zercladur 1940 da la Wehrmacht tudestga en Svizra. Tenor la cunvegna da Haag èn els vegnids internats enfin e mess en champs d'internaziun sparpagliads en tut la Svizra.
Tranter 1'200 fin 2'000 umens eran en Grischun e gidavan tar lavurs dal mintgadi. Tar lur ierta la pli enconuschenta tutgan las vias, ch'ils Polacs han gidà da construir.
Massas da fugitivs arrivan di per di en Engiadina
Vers la fin da la guerra decida il Cussegl federal da serrar ils cunfins en l'ost da la Svizra. Be paucs dazis restan avert, uschia er quel giusum l'Engiadina, a Martina. A Scuol surpiglia l'armada la chasa da scola per pudair dar suttetg a las tschientinas che vegnan durant ina fasa, che dura intginas emnas.
I vegnan famiglias, vegls e veglias, dunnas en speranza, uffants, civilistas e civilists, militarists, diplomats, las pli differentas persunas.
L'appuntà Erwin Gruber nota durant intgins dis, quants che vegnan. Uschia dumbra el en in di 662 fugitivs.
A Scuol inscuntra ina gruppa da dunnas entaifer paucs dis duas varts da la guerra dil tuttafatg differentas –schuldada d'elita da la SS cun salid hitlerian e survivents dals champs da concentraziun da Mauthausen ed Auschwitz.
David Frankfurter – attentader gidieu en praschun a Cuira
Dapi nov onns sezza a Cuira en il Sennhof in praschunier, ch'aveva ravgentà il 1936 l'entira partida naziunalsocialistica enfin si tar Adolf Hitler. Il giuven student da medicina David Frankfurter era vegnì sentenzià per avair assassinà a Tavau il pli aut nazi en Svizra: il «Landesgruppenleiter» da la NSDAP, Wilhelm Gustloff.
La propaganda nazistica ha stilisà suenter l'um grobulan e betg propi perdert a l'emprim vair martir per sia chaussa.
Tavau era creschì dapi il temp tranter las guerras mundialas ad in veritabel gnieu nazistic cun atgna ambassada tudestga.
Anc il medem di ch'ils alliads han annunzià la fin da la guerra, als 8 da matg, ha il cussegl federal decidì en sia seduta da sbandir ils nazis, lur collavuraturs ed anc divers auters tudestgs. Sulet dal Grischun èn pertutgadas 11 persunas tudestgas, tschintg dad ellas cun famiglia.
100 grams tschigulatta – al mais
Pertutgant las vivondas aveva la Svizra emprendì per la segunda guerra mundiala dals sbagls durant l'emprima guerra. Per savair nutrir la populaziun n'aveva la Svizra betg be il Plan Wahlen ma er in sistem fitg precis e structurà da cartas da raziunament.
En Grischun sco er en Svizra na saveva ins betg cumprar quai ch'ins vuleva, ma be quai ch'ins dastgava. Da mangiativas e savun, sur charvun e laina fin a chalzers era raziunà tut es raziunà.
Ina persuna creschida aveva per exempel il dregt da cumprar 4 ovs, in mez kilo chaschiel, var 850 grams charn e 100 grams tschigulatta – al mais, bain encletg.