Siglir tar il cuntegn

Header

audio
E lura èsi finì – u er betg
Or da Marella dals 29.03.2020. Maletg: MAD
laschar ir. Durada: 32 minutas 22 Secundas.
cuntegn

Marella E lura èsi finì – u er betg

Duas generaziuns e lura èsi finì – normalmain. Finì cun dar vinavant la lingua minoritara en la diaspora. En noss cas la lingua rumantscha en la Bassa. Quai mussa almain la statistica. I dat dentant era excepziuns.

Per exempel Niculina Plebani a Winterthur che ha emprendì bel ed aposta rumantsch per dar vinavant la lingua a sia figlia. U Seraina Thom che n'avess betg pudì s'imaginar da betg discurrer rumantsch cun ses poppin. U er Mara Truog che ha cumenzà, ha lura dà si ed ha uss puspè prendì l'iniziativa da discurrer er rumantsch – e quai sin giavisch da sia figlia.

En questa Marella raquintan las trais dunnas da la motivaziun e da las sfidas da dar vinavant il rumantsch, sch'ins è sco ellas gia creschì si giu la Bassa en in conturn plainamain tudestg.

Esser pluriling n'è betg ina dumonda dal talent

Avrir la box Serrar la box

Plurilinguitad è en Grischun bunamain la norma. Blers uffants creschan si per exempel cun rumantsch e tudestg. Quai che vala oz sco avantatg è però ditg vegnì diabolisà. Pertge che quai è uschia e sch'i funcziuna dad intermediar la lingua rumantscha era giu la Bassa, quellas respostas dat Werner Carigiet.

Anna Serarda Campell: Da discurrer pliras linguas cun in uffant, pertge n'è quai ditg betg stà bainvis?

Werner Carigiet: Ins ha gì l'impressiun che l'uman saja fatg per be ina lingua. Quai è in maletg che vegn anc da la Bibla. Il maletg da la tur da Babel e che Dieu haja chastià la glieud cun pliras linguas. E quest'idea è restada francada en ils chaus da blers da nus, fin al di dad oz.

Bain, oz vegn plurilinguitad plitost connotada cun intelligenza. Constat quai?

Quai na pon ins betg dir uschia. Sche jau hai in'intelligenza modesta, lura na sun jau betg tuttenina in Einstein cun emprender pliras linguas. Jau na poss numnadamain betg far or d'in uffant cun in’intelligenza mediocra in scheni. En il rom da sias pussibilitads intellectualas po el però trair a niz maximalmain ses potenzial.

Tuttina: Funcziuna in tscharvè pluriling auter ch'in tscharvè monoling?

Gea. Cun tomografs pon ins render visibel l’activitad dal tscharvè. Talas perscrutaziuns mussan che sch'ina persuna discurra fitg bain e fitg intensiv almain duas linguas, sche lura dovra il tscharvè damain energia per schliar in pensum ch'in tscharvè monoling per schliar la medema incumbensa. Il tscharvè pluriling funcziuna effectivamain auter, el è organisà meglier.

Constatti tuttina che uffants che creschan si cun pliras linguas cumenzan a discurrer pli tard?

Quai è in fenomen logic. Al cumenzament èn ils uffants fitg focussads sin recepir linguas. E cun duas linguas èsi da far urden cun dus differents sistems. Insumma, noss emprender n'è atgnamain nagut auter che process nua che noss tscharvè fa urden, reorganisescha. Uschia dovra in uffant biling al cumenzament in pau dapli temp per far urden. E lura cumenza el a discurrer in zic pli tard, ma per regla lura bler pli svelt. Perquai ch'el ha lura gia emprendì l'emprender linguas.

Quant talent da lingua dovri?

Talent è in concept or da la scola. Ins ha talent u betg per matematica u per linguas. Ma atgnamain na gioga talent nagina gronda rolla. Mintga uman po esser pluriling, anzi, nus avain in reflex, in instinct d'emprender linguas. Quel è fitg sviluppà durant che nus essan anc fitg giuvens. Gia en il venter da la mamma taidlan ils uffants pli intensivamain vuschs d'umans che autras ramurs. Nus essan quasi programmads d'emprender linguas. Ma pli vegls che nus vegnin e main simpel ch'i vegn. Quai è in motiv perquai ch'ins di ch'ins vess d'emprender plitost baud linguas.

Quant exponì ston ins esser sco uffant ad ina lingua, per emprender ella?

Buna dumonda. Jau di adina, pli bler e meglier ch'igl è. Jau congual lingua savens cun in auto. Sche jau cumpr in auto nov ed hai pajà 60'000 francs per quel, sche perda el cun mintga kilometer ch'jau vom valita, suenter 10 onns na vala quel quasi nagut pli. Tar la lingua èsi auter, pli blers kilometers che'jau vom cun il vehichel da la lingua e pli char ch'el vegn e dapli valita ch'el survegn. Però in minimum na datti betg, mintga contact cun ina lingua, e sch'el è anc uschè pitschen, è fritgaivel.

Sur quantas generaziuns funcziuni da dar enavant il rumantsch giu la Bassa?

Sch’ins vegn da dar a l'uffant ina sort patria spiertala ed emoziunala, na ves jau nagin cunfin. La segunda generaziun va anc, ma a partir da la terza generaziun èsi natiralmain grev, perquai ch'il context cun ina societad manca, uschia ch'ins sto adina furnir sez tut quai che la societad porscha. Igl è pli pretensius, ma igl è fitg custaivel. Dar enavant da quests stgazis sco la lingua – la lingua è insatge dal pli cumplex che noss tscharvè po prestar – dar enavant in tal stgazi, ina tala ritgezza, quai renda en mintga cas.

Tge èsi lura da far, sch’ins vul ch'in uffant emprendia p.ex. rumantsch sco segunda lingua sper il tudestg?

Atgnamain èsi simpel. Ils geniturs ston discurrer, duvrar la lingua. E lura dovri tschertas reglas che tuts resguardan…

…sco ina persuna, ina lingua?

Quai è ina regla, i dat bleras autras. Questa è simpla: Ins collia ina lingua cun ina persuna. Igl è bun sche – en ina famiglia – la mamma discurra ina lingua ed il bab tschella. Ma i dat er auters models: En il Tirol dal Sid datti per exempel scolinas trilinguas, nua che la medema mussadra sto mussar trais linguas a l'uffant. Er là datti trics: Ins po far chantuns, nua ch’ins discurra be ina lingua, ins po lavurar cun poppas che san be ina lingua etc. Ina persuna ina lingua è simplamain in sistem da far urden, però da quels sistems dad urden datti plirs.

Lain dir quest plan va si, fin il mument che l'uffant va a scolina u a scola. Tuttenina na vul el betg pli respunder per rumantsch… tge far?

Quai è tuttafatg normal! E quai ston ins tegnair ora sco geniturs e simplamain cuntinuar quietamain da discurrer rumantsch, betg as laschar bittar or dal concept. Natiralmain datti differenzas d'in uffant a tschel, ma i vegn il temp che voss uffants dian «engraziel» a vus.

La statistica di che la lingua minoritara svanescha cun la segunda generaziun …

Gea, quai è er grev. Sch’ins è creschì si per bunamain 90% en in’autra cultura, è dar enavant la lingua minoritara ina sfida, fitg pretensiusa, ed jau hai grond'admiraziun per famiglias che fan quai.

Cuntrasts davart RumantschAs en la Bassa

video
Dispers – RumantschAs en la Bassa
Or da Cuntrasts dals 11.02.2020.
laschar ir. Durada: 23 minutas 50 Secundas.

RTR Marella 11:00

Artitgels legids il pli savens