Durant ils ultims 30 onns han numerusas instituziuns procurà en l'Engiadina per in veritabel boom en la vita culturala. Il resultat: Nagina regiun en las Alps è ozendi uschè activa sin il champ d'art contemporan sco l'Engiadina.
Intgins exempels? En il clima da schampagner da l’Engiadin’Ota èn vegnidas fundadas pliras gallarias per art contemporan. L’epicenter da la scena è – sper San Murezzan – il vitg da Zuoz cun il Hotel Castell, cun gallarias da renum sco Tschudi, ubain cun ils Engadin Art Talks, in festival dal who is who mundial.
Er en Engiadina Bassa èn numerus ils lieus d’inscunter: La chasa da Nairs a Scuol; il pitschen imperi da la Fundaziun Not Vital ad Ardez, Sent e Tarasp; alura las iniziativas a Lavin cun ina tribuna, exposiziuns, in hotel ed in bistro; e dapi in onn e mez fa il Muzeum Susch furora sco punct culminant dal progress dals ultims onns.
Amaturs d'art e randulins dal jetset
L’Engiadina dad ozendi è s’emancipada dal mitus enturn Segantini, Nietzsche u Steiner – er sche lur pleds e purtrets furman fin oz l’identitad da la val. La regiun è en il fratemp daventada in lieu da pelegrinadi tant per collecziunaders d’art bainstants e discrets, sco er per amaturs da tenuta urban-liberala ch’èn averts per experiments.
Ils blers da quests «turists da cultura» rimnan u creeschan art, apprezieschan bun design, s’engaschan en ils vitgs u cumpran chasas. Qua tras sa schlian ils cunfins tranter indigens ed esters. Il gallarist d’ordaifer cun perdavants engiadinais turna en la val; il giast da vacanzas fundescha gist in entir museum; e l’artist engiadinais scuvra il mund sco randulin da jetset.
En quest dossier ans avischinain nus cun quatter persunas a l'amur engiadinaisa per l'art, e quai en furma da text, tun e maletg. Las biografias da noss protagonists èn cumplettamain differentas – però insatge als collia: ina passiun profunda per l'art.
E voilà noss inscunters:
Hans Schmid, patrun-hotel e pictur
El lavurava fin il 2007 sco manader da l’uffizi da cultura dal chantun Son Gagl – alura ha Hans Schmid visà il post segir tar il stadi per realisar in siemi ristgà: El ha surpiglià il Hotel Piz Linard a Lavin, ensemen cun sia dunna da lezzas uras. Dapi lura è il hotel daventà popular oravant tut tar giasts affins a l’art e design. La chasa porscha er occurrenzas culturalas, davent d’exposiziuns fin concerts. Il patrun-chasa creescha sez maletgs ch'el expona en ses hotel. Ultra da quai sa fatschenta l’um da 56 onns sco publicist cun la vita sociala en vitgs perifers sco Lavin.
-
Bild 1 von 8. Hans Schmid è in dals patruns dal Hotel Piz Linard a Lavin. «Nossa chasa è in’utopia. Jau sun in utschè giagl.» El ha investì si’entira cassa da pensiun en il manaschi. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 2 von 8. Suenter il fieu da Lavin dal 1869 avevan architects talians refabritgà il vitg cun chasas da tetgs plats. Da lez temp datescha er il Hotel Piz Linard. «Jau m’hai inamurà en l’architectura da quest vitg», di Schmid. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 3 von 8. «Bastiann» è il pseudonim artistic da Schmid, in omagi ad in original trapassà dal vitg. Questa chasa visavi il hotel porscha spazi per exposiziuns d’art, ina biblioteca e biros per giasts che vulan lavurar. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 4 von 8. «Ils indigens? Quai è la glieud che tegna la dira qua. En quest senn sun er jau daventà in indigen.». Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 5 von 8. «En mes maletgs s’exprima l’esser viandant, ina tscherta brama betg cumplenida.» Forsa è Schmid in randulin engiadinais a l’invers? Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 6 von 8. Tschaina en la sala da mangiar da l’hotel. «Nus na duvrain nagin marketing per l’Engiadina Bassa. Sche giasts dumondan tge ch’ins possia far qua, tradin nus nagut. Els duajan scuvrir sez la regiun.». Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 7 von 8. Las chombras èn vegnidas endrizzadas da differents designers, sco qua da l’architect d’interiurs Luis Bischoff, oriund dal vitg. Avant onns gieva la fama ch’il hotel haja er darkrooms. Nus avain chattà nagins. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 8 von 8. Il «Piz Linard» n’è betg resalvà a giasts d’ordaifer. A la maisa radunda s’inscuntra la glieud dal vitg. L’avis è per tudestg, discurrì vegn rumantsch. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
La val na dovra nagin marketing. La val dovra abitaziuns pajablas per quels che lavuran qua.
Schmid è conscient ch'in hotel d'art e cultura è insatge nunusità per blers indigens, er anc suenter 13 onns. Dentant beneventa el il dialog tranter la glieud dal lieu e giasts – ed el giavischa che la politica investiss damain en chanuns da naiv e purschess persuenter meglras cundiziuns per quels che pussibiliteschan cultura.
Flurina Badel, artista ed autura
Flurina Badel, creschida si a Lavin e Guarda, ha vivì durant 15 onns en differents lieus sin l'entir mund, davent dal Maroc sur Buenos Aires fin a Surcasti. Avant dus onns è l'artista ed autura turnada a Guarda nua ch’ella viva cun ses partenari Jérémie Sarbach. La dunna da 36 onns è adina puspè engaschada en la vita culturala da l’Engiadina Bassa. L’onn 2016 ha ella gidà da posiziunar danovamain il center d’art contemporan Nairs a Scuol. Oz porscha ella sezza residenzas per artists en sia chasa.
-
Bild 1 von 8. Suenter segiurns sin tschintg continents viva Flurina Badel puspè a Guarda – en ina tipica chasa engiadinaisa. «Blers han in purtret unifurmà da l’Engiadina. Per mai è la val però in caleidoscop.». Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 2 von 8. Ensemen cun ses partenari artistic e da vita Jérémie Sarbach creescha Flurina Badel installaziuns, maletgs, objects e videos. L’anteriur clavà da la chasa è oz lur atelier. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 3 von 8. La valisch è in accumpagnader fidaivel dal duo Badel/Sarbach. Questa stad han els gist duas exposiziuns da solo, ina en il Vallais e l’autra a Lucerna. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 4 von 8. Flurina Badel ha gia vivì dapertut sin il mund. Sin il pled «patria» è ella allergica. Però enconuscha er ella muments da nostalgia e dad encreschadetgna. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 5 von 8. «Guarda è kitschig, Guarda è uncool – per cletg!» Il manaschi turistic ha per l’artista tuttavia bunas varts. Quai tegnia davent glieud che tschertga lieus pli «hips». Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 6 von 8. Encunter turists mirveglius datti a l’entrada da la chasa ina, citat Badel, «Touristensperre». La chasa è da principi privata. Per finanziar il tschains-chasa reaffitta il pèr stanzas sco residenza per artists. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 7 von 8. «I manca ina scena d’art selvadia en la val, ina scena che pischa a las portas dals museums.» Ovras d’art magasinadas entadim il suler da la chasa. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 8 von 8. «Tar inscunters sun jau mintgatant la Flurina da Guarda che discurra rumantsch, in accessoire indigen. Però: Sche jau di alura che mes geniturs n’èn betg da qua, na sun jau betg pli indigena avunda.». Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
La colonialisaziun da la val fa mal a mai, però na less jau betg esser conservativa.
Badel era fascinada gia da pitschna da la gronda diversitad da l'art visual en la val. Ella beneventa ch'i dat adina dapli instituziuns che preschentan art en la val e chatta impurtant d'esser avert a novs impuls. Però sa fa ella quitads ch'il bler chapital d'ordaifer pericliteschia l'existenza da blers indigens. Viva in di forsa nagin pli a Guarda?
Andrea Caratsch, gallarist
La famiglia dals Caratschs è ina famiglia engiadinaisa da randulins sco ord il cudesch. Ils perdavants d'Andrea Caratsch han fatg carrieras en l'exteriur sco interprendiders, advocats, poets, schurnalists e diplomats. Intgins dad els èn er s'engaschads sco promoturs dal rumantsch. Andrea Caratsch sez sa ha stgaffì in num sco gallarist. L'um da 55 onns viva cun sia famiglia a S-chanf e maina a San Murezzan ina gallaria. Quella sa deditgescha ad intgins gronds da la scena mundiala, davent da Not Vital sur il relasch da Helmut Newton fin Andy Warhol.
-
Bild 1 von 8. «Jau na main betg ina gallaria per vender ovras. Jau vi en emprima lingia parter mia passiun per l’art cun il public.» Andrea Caratsch cun ovras da l'artist tschec Milan Kunc, in scolar da Beuys e Richter. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 2 von 8. «Per mai èsi fitg impurtant che mes tschintg uffants discurrian rumantsch.» In dals maletgs en la gallaria, creà da l’artist talian Salvo (1947-2015) durant in segiurn en l'Engiadina. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 3 von 8. «Jau expon be quai ch'am plascha, ed jau cumprel ordavant tut quai ch'jau expon.» Andrea Caratsch en la stanza da retschavida da sia gallaria. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 4 von 8. «Ils collecziunaders èn stanchels dals blers events sin l’entir mund. En l’Engiadina vegnan els per sa recrear, ed els han temp dad ir en gallarias.» . Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 5 von 8. «Questas stanzas giganticas? Quai n’è nagut per Vus, sar Caratsch», haja il vendider da la chasa ditg. Caratsch ha tuttina cumprà – e gist anc schlargià las localitads en la spunda. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 6 von 8. «Pli baud eran ils Engiadinais poets, oz èn els plitost artists. I para sco sche l’art avess remplazzà la poesia.» Vista da la gallaria vers il center da San Murezzan. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 7 von 8. «Finanziar cultura è adina ina sfida, dapertut sin il mund, ed er per gallarias.» El na tema però betg per l’existenza da sia chasa. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 8 von 8. La Via Serlas cun il Badrutt’s Palace Hotel. «Jau sun vegnì en l’Engiadina per l’amur: per l’amur per mia dunna e per l’amur per la val.» . Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
Blers indigens han retegnientschas da far visitas a gallarias. Donn: nossas portas fissan avertas a tuts.
Il gallarist na zuppenta betg ch'el profitescha dal renum glamurus da l'Engiadin'Ota. El sa distatga però dal clisché che gallarists sajan be vendiders e commerziants. Las bleras gallarias sajan en emprima lingia in enritgiment cultural er per ils indigens. Ils Engiadinais sajan numnadamain da vegl ennà interessads a quai che capita sur ils cunfins da la val ora.
Dora Lardelli, istoricra d'art
Ella è la gronda eminenza da l’istorgia da cultura en l’Engiadina’Ota: Dora Lardelli, confundatura e presidenta da l’Archiv cultural da l’Engiadin’Ota. La Bregagliotta da 66 onns sensibilisescha dapi passa trais decennis il public per l’ierta culturala da la regiun: cun referats, publicaziuns ed exposiziuns. Sco paucs auters chapescha ella da metter al lieu la scena locala d'art en in context istoric sur pliras generaziuns.
-
Bild 1 von 8. L’Archiv cultural da l'Engiadin'Ota è plain e pli che plain cun documents ed ovras d’art: 50'000 negativs da fotos, 10'000 brevs, 3000 dissegns e bler auter. «Nus n’avain prest nagin plaz pli», di Dora Lardelli. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 2 von 8. Il civi Fabrizio Gramegna durant la lavur d’inventarisaziun. I manchian, uschia Lardelli, chaschuns da preschentar al public ovras ch’ertavels d’artists surdattan a l’archiv. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 3 von 8. L’archivara vesa sia lavur er cun ina tscherta furbaria. «Bleras persunas trapassadas eran originals u sa dispitavan per absurditads.». Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 4 von 8. Fatschada da la Chesa Planta a Samedan nua che l’archiv sa chatta. «L’Engiadin’Ota ha adina attratg artists contemporans da lur temp. Mes siemi è perquai che la val obtegnia ina museum d’art.». Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 5 von 8. «Las gallarias èn in grond enritgiment per la val. Però purschess in museum d'art dapli cuntinuitad, fertant che bleras gallarias svaneschan puspè.» Entrada da la Chesa Planta. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 6 von 8. Perspectivas per il turissem? «I fiss sbaglià d’opponer sport e cultura in cunter l’auter. Dentant sper jau ch’ils turistichers valuriseschan en il futur dapli la vita culturala.». Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
-
Bild 7 von 8. Lardelli raquinta gugent dals originals da la regiun - è ella forsa sez in? Mintga mezdi (gea, propi) datti in bogn en il Lai da Segl, ensemen cun il co-archivar Gian-Nicola Bass – er d’enviern. Bildquelle: MAD, Gian-Nicola Bass.
-
Bild 8 von 8. La racolta dal Lai da Segl: las famusas ballas da guglias da laresch. Nagin sa quant ditg che las guglias restan sin il fund dal lai fin ch’ellas sa furman a cullas grondas sco ballas da ballape. Bildquelle: RTR, Donat Caduff.
Beuys, Warhol, Kokoschka: tuts eran fingià en la val. I manca però in lieu da mussar quai.
Lardelli beneventa fitg l'engaschi da las gallarias d'art. Ella vul dentant ir in pass vinavant. Ella giavischass ina chasa publica nua che l'art dals ultims 100 onns na vegn betg be mussà, però er intermedià al public. Tenor ella fiss perquai in museum d'art ina necessitad per l'Engiadin'Ota. Ed ella sa dumonda: Èn las organisaziuns turisticas prontas da valurisar meglier las purschidas culturalas en la val, sco che quai capita cun il sport e la bellezza da la natira?
Per concluder ...
Quatter persunas, quatter parairis: Noss dossier concludain nus cun in'analisa persunala en il studio dad RTR a Cuira.