Ina invista singulara en il temp da crap tardiv porscha l’exposiziun temporara «Menschen. In Stein gemeisselt» en il Museum naziunal svizzer a Turitg. Quella preschenta era ina scuverta extraordinaria, ch’ins ha fatg en terra rumantscha, a Lumbrein.
Avant 6000 onns entschaivan ils umans d’eriger e da stgalprar sculpturas da crap. Las emprimas ch’ins ha chattà en Europa ins numna menhirs. En il temp da crap tardiv, tranter 3500 e 2200 onns avant Cristus, survegnan quellas sculpturas ina furma d’uman, ellas sa numnan stelas.
Las scuvertas da stelas ch'èn 5000 onns veglias e per part cumplettamain mantegnidas èn en mintga cas ina sensaziun ord vista archeologica. Anc mai èn tantas stelas or dal temp da crap tardiv ord l'entira Europa vegnidas exponidas communablamain.
Quellas stelas da crap represchentan umens e dunnas pussantas, che avevan ina rolla impurtanta en la cuminanza: Per exempel perdavants e perdavantas, parsuras da clans ubain fundaturs e fundaturas da vitgs. Las figuras sin ils craps han fatschas, bratscha e detta, per part era frisuras e tatuaziuns. Ellas portan bischutaria, guaffens ni armas. Quels ornaments mussan innovaziuns d’ina entira epoca. Igl è il temp che l’uman cumenza a cultivar ils ers, ad allevar muvel ed a viver en cuminanzas dal vitg. Ultra da quai utilisescha el era emprims metals.
Las stelas valevan sco simbols da pussanza e status e vegnivan veneradas en cults rituals. Ellas dattan perditga d'in temp da transfurmaziun e revoluziun.
En l’exposiziun «Menschen. In Stein gemeisselt» preschenta il Museum naziunal svizzer stelas da crap originalas ord plirs pajais europeics, ch’èn circa 5000 onns veglias. Tranter auter era scuvertas novas, che muntan ina sensaziun ord aspects archeologics. Quai porscha era ina invista unica en l’ambient da viver dals umans dal temp da crap tardiv.
La schlattaina da la persuna purtretada n'era betg impurtanta, plitost sia funcziun en la cuminanza. Quai lubescha era conclusiuns sin la categorisaziun da gender d'ozendi.
L’archeolog e curatur da l’exposiziun Luca Tori accumpogna ils auditurs e las audituras da Vita e cretta en il mund fascinant da las stelas. El declera tranter auter, tge conclusiuns che l’art da stgalprar stelas dal temp da crap tardiv lascha far sin il temp d’ozendi. Medemamain preschenta el l’unica stela en furma d’uman ch’ins ha chattà enfin oz en Svizra da l’Ost: La stela da Sietschen a Lumbrein.
La stela da Sietschen
Avrir la boxSerrar la box
La stela è vegnida chattada l’onn 1961 da lavurers ch’eran vi da bajegiar ina via e levan destruir e duvrar il crap. Casualmain ha l’impressari Emil Savoldelli vesì, che la pitga da crap era speziala, ed ha uschia salvà ella. Il scolast da Vella, Toni Halter, ha lura telefonà al Museum retic a Cuira per dir ch’ins haja chattà ina platta cun stgalprà en ina figura da la part sanestra dal Glogn.
I vegn speculà che la stela era part d’in fundament d’in clavà ch’è vegni stgarpà giu. La pitga da crap è 1,8 meters auta, 60 centimeters lada e circa 30 centimeters grossa. Ella mussa ina figura arcaica, stilisada, in carstgaun cun ina cuntgadella.
La stela è en possess dal Museum retic a Cuira.
