Siglir tar il cuntegn

Header

video
Ils Fris en Germania
Or da RTR dals 11.03.2015.
laschar ir. Durada: 15 minutas 56 Secundas.
cuntegn

Minoritads en l'Europa Ils Fris en Germania

Il redactur Ruedi Bruderer da la Televisiun Rumantscha ha visità la Frislanda dal Nord.

  • Cuntschets da Feer.
    Legenda: Cuntschets da Feer. RTR

    Colonisaziun e territori

    Ils Fris èn enconuschents dapi passa 2000 onns. Il cronist Plinius Secundus discurriva dals "Frisii" ch'avevan salvà l'onn 12 avant Cristus il cumandant d'armada roman Drusus durant la guerra cunter ils Germans, cura che lur bartgas eran urtadas il temp da mar bassa. Era sch'ils Fris èn in pievel german, avevan els gidà da lez temp ils Romans. Quest eveniment era capità là, nua che l'Ollanda dal nord sa chatta oz e nua ch'ils Fris dal vest vivan anc oz. La Frislanda dal nord perencunter è vegnida populada pir l'otgavel tschientaner davent dal vest. Da dir èsi che la Frislanda dal nord è per gronda part sut il nivel da la mar. 850 km rempars (cuntschets), da fin 8 m autezza, protegian quest territori cunter las inundaziuns. Il terren han ins conquistà da la mar pass per pass durant tschientaners. Il territori circumdà da quests rempars sa numna Koog. En la Frislanda dal nord datti en tut 172 Köge.

  • La chasa dal pur Risem.
    Legenda: La chasa dal pur Risem. RTR

    Lingua e cultura

    La lingua e la cultura da questa regiun èn sa sviluppadas dal tuttafatg autonom dapi sia colonisaziun, quai vul dir, senza contacts cun la patria-mamma da la Frislanda dal vest. Che questas duas regiuns linguisticas èn parentas san mo pli ils scienziads demussar. Enavant datti er en la Frislanda dal nord duas gruppas da dialects: Sin la terra franca lung da la riva discurr'ins 6 dialects e la gruppa da las inslas cumpiglia ils trais dialects dal söring (Sylt), dal fering (Föhr) e dal öömrang (Amrum). La gruppa dal continent cumpiglia sis ulteriurs dialects. Tranter quests dialects èn las differenzas per part fitg grondas. Ellas èn uschè grondas, ch'ins dovra savens il tudestg per la conversaziun in cun l'auter. Ina lingua da standard sco il rumantsch grischun n'è dentant betg in tema. A Helgoland discurran ins fris (Halunder), quest'insla è vegnida integrada administrativamain en il cirquit da Pinneberg.

  • Differentas persunas en la mar dal Watt.
    Legenda: La mar dal Watt. RTR

    Geografia ed administraziun

    Enfin 1864 suttasteva il territori dals Fris dal nord al Danemarc. Suenter la guerra danais-tudestga (1867) tutga il pajais però a la Germania (Prussia). Pir a partir da 1970 è vegnì creà il cirquit administrativ da la Frislanda dal nord (Kreis Nordfriesland NF, 2050 km2, in cirquit da Schleswig-Holstein) cun la chapitala dal cirquit da Husum. Dals bunamain 170'000 abitants da quest cirquit sa defineschan var in terz sco Fris, però be var 10'000 persunas discurran era effectivamain in dals differents dialects fris. Ellas vivan oz per lung da la riva da la mar dal nord (continent) e sin las inslas e "halligas" (Halligen = inslas creadas da l'uman) frisas (Föhr, Anrum, Sylt, Pellworm, Hallig, Hooge, Gröde, Oland euv.).

  • Chasa dal Nordfriisk Instituut a Bräist.
    Legenda: Nordfriisk Instituut a Bräist. RTR

    Organisaziun

    ra ils Fris na conuschan nagin center cultural-politic-economic communabel. Sco quai che la Rumantschia vegn spartida da las muntognas, vegnan ils Fris spartids da la mar respectivamain da l'aua. Sch'ins discurra tuttina da centers, alura manegian ins ils lieus, nua ch'i dat blers Fris, ina gronda cuminanza. Sin las inslas è quai Föhr (Feer), sin la terra franca è quai Risum-Lindholm (Risem-Lonham). En las scolas publicas emprendan ils uffants duas uras l'emna il fris; be en ina scola privata danaisa a Risum vegnan anc dus ulteriurs roms instruids en fris. Il fris è oravant tut ina lingua da famiglia e stat en quest sectur en ferma concurrenza cun il Plattdeutsch (=Niederdeutsch). La lingua da communicaziun per l'economia e per la politica è il tudestg (Hochdeutsch). Il fris vegn valità sco ina da las linguas fermamain periclitadas en l'Europa. Radio datti be pauc (3-4 minutas l'emna NDR), televisiun na datti insumma nagina. Il Nordfriisk Instituut sa chatta a Bredstedt (Bräist) ed el fa en ina tut quai che nossas instituziuns fan (Lia Rumantscha, Dicziunari Rumantsch Grischun, Biblioteca chantunala euv.)

  • Mulins da vent e nursas a Feer.
    Legenda: Mulins da vent e nursas a Feer. RTR

    Economia

    Sche nus essan gia tar las cumparegliaziuns: Era ils Fris eran in pievel da purs, els han gudagnà e cumbattì per lur terren cunter la mar (2004 devi en la Frislanda dal nord anc 2750 bains purils, 240'000 arments, 1600'000 nursas, 400'000 tonnas graun). Oz èn era els en la minoritad. En Svizra èn il purs dal Grischun (era ils purs Rumantschs) pioniers da bio, en la Frislanda dal nord èn ils purs pioniers en la producziun d'energia: cun il vent e da nov er cun la biomassa. Ins discurra uschia era dal pur d'energia (Energiebauer). La consequenza è ch'i vegn bajegià oz a Husum mulins da vent enstagl da bartgas e sin ils ers vegni plantà tirc per al transfurmar sco biomassa en electricitad. Il grond daner gudogn'ins dentant er en la Frislanda dal nord cun il turissem (11,5 miu. pernottaziuns, 1,2 mia. € svieuta). In'ulteriura parallela: Era ils Fris enconuschan il fenomen da las randulinas. Quels èn oravant tut emigrads en l'America. Dapi il 17avel tschientaner han Fris da las inslas savens gudagnà lur paun da mintgadi sco chapitanis u mariners sin bartgas estras. Quai è restà ina gronda tradiziun, fin il di dad oz. Dals mariners ch'èn navigads sur la mar deriva era il clom tradiziunal fris "Rüm hart – klaar kiming" (Weites Herz – Klarer Horizont).

Artitgels legids il pli savens