Dapi 13'000 onns èn las Alps populadas. En congual èn las cruschs sin ils pizs in’invenziun giuvna. L’idea vegn probablamain dals Franzos. Gia 1492 han els conquistà sin cumond da lur retg il Mont Aquille en il vest da la Frantscha. Tenor ils raquints han els lura er montà l'emprima crusch confirmada sin quel piz, che n'era gnanc in piz ma in plateau.
Cun l'alpinissem han era las cruschs conquistà las Alps
Il grond boom da las cruschs en las Alps ha lura cumenzà enturn 1800. Spirituals, scienziads ed alpinists han explorà ils gronds e nunenconuschents pizs. E cun quest svilup han er las cruschs conquistà las Alps e spezialmain las regiuns catolicas.
Ma tgi che crai che las cruschs èn mo relicts sbaglia. Er durant ils ultims decennis han ils umans montà cruschs sin ils pizs. Ils motivs religius u da pussanza sajan oz però main impurtants, di l'istoricher Jon Mathieu. Sias retschertgas mussian che las cruschs vegnian montadas oz per motivs pli profans. «Singuls, gruppas u uniuns monteschan oz cruschs pervia ch’els chattan ch'in piz senza crusch na saja betg in dretg piz, i va er per motivs commerzials, u per exempel per onurar ad in mort».
La crusch cun las cruschs
Tenor stimas dettia oz 3'000 fin 4'000 cruschs sin la pizza da nossas Alps, tenor Jon Mathieu èn quai uschè blers sco anc mai. Quai haja da far cun il trend dad outdoor e cun il fatg che tanta glieud va ozendi per la pizza. Ma betg tuts han plaschair vi da las cruschs. In criticher fervent è Rainhold Messner. Per el n’ha il simbol religius da tschertgar nagut sin ils piz. E Jon Mathieu di: «Jau crai che'i dat in malesser surtut tar alpinists ed alpinistas che chattan che las cruschs ruinan la spira natira».
Ad inqual disturban las cruschs dimena, per autras èn ellas in simbol religius, e varsaquantas èn simplamain cuntents che la crusch marca ch’els èn arrivads sisum.