Ils ratuns n’èn savens betg l’animal preferì. Ma tuttina vivan els en stretga simbiosa cun ils umans. Uschia han els survivì sur tschientaners cun consumar mangiativas restantas u era semenza ed autras chaussas ch’els pudevan tiers en chasas e stallas.
Ma dapi che l’uman viva pli schuber e pli or da conservas na datti betg pli savens ratuns, di il zoolog ed expert d’animals pitschens, Jürg Paul Müller. El è sa fatschentà sia entira vita cun animals pitschens e di, ch’il ratun da chasa saja sin murir ora.
Ratuns grischs datti anc blers
Ils ratuns grischs che nus tuts avain gia vis, da lezs datti en las chanalisaziuns anc blers. Quants na sappia nagin, ma segir betg pli tants sco pli da baud. Alura deva quai ratuns tut a dubel. Surtut cura che las deponias avertas eran anc actualas, alura gievan blers era cun buis a sajettar ratuns en deponias, raquinta Jürg Paul Müller. Ma quels temps sajan propi temps passads.
Il ratun da chasa, ch’è da colur naira, lez na vesian ins quasi betg pli. Quel viveva sin surchombras en chasas veglias, ma ils umans n’hajan betg pli tals abitads per ils animals ed en ils guauds ubain en auters lieus na survivian ils ratuns betg. Els vivian en cuminanza cun ils umans.
Fitg intelligents e socials
Ils ratuns sajan fitg intelligents. Uschia haja il museum da la natira a Cuira, che Jürg Paul Müller ha manà dal 1973 fin il 2010, fatg avant in pèr onns ina exposiziun da ratuns. Perquai che quai na savurava betg propi bain or dals vivariums, hajan els installà in ventilatur per ch’il fried svaneschia da fanestra ora. La damaun cura ch’els sajan arrivads en il museum, era quai ventilatur dentant bloccà. Ils ratuns avevan pudì stuppar el cun pitschnas zinslas da palpiri da gasetta e quai mussia bain l’intelligenza dals animals, di Jürg Paul Müller.
Betg bain vesids ed els fan tema
Tuttina na saja l’animal betg propi popular. Quai haja da far ch’el vivia da restanzas da mangiativas, ma era ch’el saja savens vegnì mess en cumbinaziun cun malsognas. Uschia saja per exempel la pestilenza vegnida sur ils pileschs da ratuns sin ils umans. Ma era quella teoria na saja betg pli propi correcta, pertge ch'anc auters facturs d'igiena hajan giugà ina rolla per la transmissiun da la malsogna, di Jürg Paul Müller.
Il num negativ lez restia dentant als ratuns. Forsa era perquai ch’els vivian en il sutterran en las chanalisaziuns, nua che las fecalias e tut quai che nus na veglian betg vesair sa chattia, di il zoolog pensiunà.
