Il chantun Grischun è in dals chantuns nua che las vischnancas han ina fitg gronda autonomia. Vul dir las vischnancas dastgan e duain tranter auter era decider sezzas – tge furmas da l'organisaziun politica ch'ellas vulan e qualas che correspundan a lur basegns. La lescha chantunala prescriva be la rama cun suprastanza, la cuminanza da votantas e votants sco er ina radunanza communala u in parlament. Igl è però er pussaivel da lavurar cun ina radunanza ed anc in parlament. Ed i dat la pussaivladad d'amplifitgar la radunanza u il parlament communal cun votaziuns a l'urna. Vul dir: La fatschenta vegn en in emprim pass tractada en il parlament u a la radunanza, e va lura en votaziun a l'urna.
Bleras pussaivladads, ma la radunanza dominescha
Actualmain lavuran 84 da las 101 vischnancas cun ina radunanza communala. 11 vischnancas han be in parlament e 6 han ina radunanza ed anc in parlament. La cumpart da vischnancas cun parlament saja ils ultims onns adina restada pli u main constanta, uschia il manader da l'Uffizi da vischnancas Thomas Kollegger. Per il pli datti parlaments en vischnancas pli grondas sco Cuira, ma era vischnancas pli pitschnas sco Trun, Samignun u Vaz han in parlament.
La gista furma u cumbinaziun stoppia mintga vischnanca chattar sezza. Quai haja savens era da far cun la situaziun ed ils basegns actuals e possia sa midar da temp en temp, uschia il manader da l'Uffizi da vischnancas. Il sistem politc, democratic saja in sistem flexibel. E las vischnancas veglian quellas libertads. Quai saja sa mussà en la consultaziun per l'ultima revisiun da la lescha da vischnancas il 2017.
Ins possia constattar sur ils ultims onns che adina dapli vischnancas che lavuran sulettamain cun la radunanza communala (actualmain 52 vischnancas) cumpletteschian quella era anc cun votaziuns a l'urna. Quai cunzunt per cuntanscher dapli votantas e votants. I sajan lura per exempel credits u midadas da leschas che vegnian suttamessas al referendum obligatoric u factultativ – e vegnian uschia per la decisiun finala a l'urna.
Impurtant: Ina votaziun a l'urna na remplazza betg (e na po era betg tenor lescha chantunala), ch'ina fatschenta vegn tractada oravant en il parlament u en la radunanza communala. Quai va be actualmain perquai ch'il chantun ha lubì quai cun dretg d'urgenza – per betg stuair sa radunar durant la pandemia da corona.
Avantatgs e dischavantatgs da las differentas structuras communalas
| Furma | + | - |
|---|---|---|
| Radunanza communala | direct, simpel en l'organisaziun, datiers da votantas e votants, ina fatschenta po vegnir amplifitgada u returnada a la suprastanza | participaziun, betg tuts han la curascha da s'exprimer, quant detagliadas infurmaziuns dovri |
| Parlament communal | represchenta il pievel (cunzunt en vischnancas grondas), tut tenor pli structurà, ina fatschenta po vegnir amplifitgada u returnada a la suprastanza | cumpetenzas ston esser definidas, tut tenor han las partidas dapli pussanza |
| Votaziun a l'urna | pli auta participaziun, persunas che na s'expriman betg a la radunanza fan quai pli tgunsch a l'urna | ins po dir be Gea u Na e betg amplifitgar u returnar ina fatschenta, dovra dapli temp e lavur organisatorica |
Influenzescha la pandemia structuras communalas?
I haja bain dà singulas vischnancas che hajan duvrà questa pussaivladad da remplazzar la radunanza cun ina votaziun a l'urna – ma per la gronda part saja il basegn da discurrer las fatschentas, da sa far in maini a la radunanza fitg grond, manegia Thomas Kollegger. Perquai na quinta el era betg ch'i dettia pervi dal coronavirus uss in clom per ina midada fundamentala dal sistem – en il senn da remplazzar radunanzas u parlaments cun votaziuns a l'urna. El quinta plitost che tschertas vischnancas adatteschian eventualmain lur constituziuns cun excepziuns per situaziuns extraordinarias sco per exempel ina pandemia. Ma perquai na dovrian ellas betg l'agid dal chantun, u schizunt la lescha chantunala che prescrivia quai.