Quest onn sa radunda il 500avel anniversari da la refurmaziun, instradada 1523 da Johannes Comander a Cuira. Da Cuira anora è quest moviment refurmatoric che n’è betg stà mo ina refurma religiusa, s’irradià en l’entir chantun introducind in process d’innovaziun e democratisaziun che ha influenzà a moda persistenta la cultura e la politica grischuna.
La raspada evangelica da Cuira commemorescha il 500avel anniversari da la refurmaziun, pia in term istoric sut il titel «Comander 2023». Quai fa ella cun numerus arranschaments resumads sut ils accents tematics: disputaziun, raspada, teater e cultura, meditaziun e punt en l’avegnir (antistitium 2023+). Per l’entir project che cumpiglia era pliras publicaziuns ed in gieu en il liber ha la Plaiv refurmada Cuira sbursà in credit da 1,347 milliuns francs. Questa fin d’emna ha gì lieu il cumenzament fulminant da las festivitads en preschientscha d’in grond ed illuster publicum en la sala dal Cussegl grond a Cuira. Sco quai ch’il parsura da la baselgia refurmada da Cuira, Curdin Mark ha accentuà, stattan las festivitads commemorativas en l’ensaina da la convivenza, dal stgomi e da la varietad d’opiniuns. «Nus na vulain betg mo glorifitgar il passà, mabain er analisar a moda critica il svilup e trair ordlonder las conclusiuns necessarias», ha ditg Curdin Mark. En questa lavur scientifica cooperescha la plaiv stretgamain cun l’Institut per la perscrutaziun da la cultura dirigì da Cordula Seger e cun l’Archiv municipal da Cuira. En quest connex è cumparì dacurt la publicaziun «Glaube und Bewährung – 500 Jahre Reformation in Chur 1523–2023».
L’avertura festiva en la sala dal Cussegl grond è vegnida introducida venderdi saira cun pleds gratulatorics dal president da la regenza Peter Peyer, dal parsura da la citad Urs Marti, dal istoricher Sebastian Brändli e dal represchentant dals Waldensers Emanuele Fiume. Per ils intermezzos musicals han Josias Just (clarinetta) ed Andrea Kuratle (clavazin) procurà. Sco moderatura ha Maria Victoria Haas manà suveranamain tras il program.
Er ina refurma culturala e politica
En curts votums limitads a quatter minutas han 11 oraturas ed oraturs skizzà aspects specifics da la refurmaziun en las valladas grischunas. La sociologa e schurnalista Christina Caprez ha raquintà da las adversitads cun las qualas sia tatta, Greti Caprez-Roffler (1906–1994) è stada confruntada sco emprima plevonessa betg mo en il Grischun, mabain er en Svizra. Cunter la ferma opposiziun da la Sinoda retica ha la plaiv da Furna gì il curaschi d’eleger ella 1931 sco «plevonessa illegala».
L’istoricher Daniele Papacella ha rapportà dals cumbats per part sanguinus en connex cun la refurmaziun en las valladas talianas Bregaglia e Puschlav, menziunond tranter auter er il mazzament collectiv en Valtellina. Gest sin in cunfin cun l’Italia saja la suppressiun dals refurmads natiralmain stada fitg virulenta. Tuttina haja l’entira Bregaglia ed ina terza dal Puschlav adaptà la nova cretta. En l’ufficina da Poschiavo saja schizunt in dals emprims cudeschs rumantschs vegnì stampà.
Cun exempels da las scrittiras religiusas dal giurist samedrin Jachiam Bifrun (1506–1572) e la «Bibla da Scuol», in’ovra monumentala da Jacob Anton Vulpius (1629–1706), ha Chasper Pult documentà che la refurmaziun n’è betg stada mo ina refurma ecclesiastica, mabain cunzunt era ina revoluziun culturala.
Da sia stentusa lavur en la diaspora refurmada da la Cadi ha rapportà l’anteriur preditgant Roland Just, constatond ch’i haja duvrà bler pazienza ed in aut grad da toleranza da frustraziun per tegnair la dira durant 33 onns a Mustér en la sumbriva da la claustra. Sia plaiv saja stada fitg eterogena, en ses center «Aua viva» s’entupavan cunzunt persunas emigrads, domiciliadas per l’entira Surselva enturn.
Plaivs refurmadas avant novas sfidas
L’archivar e suprastant da la plaiv evangelica Val Alvra, Wolfgang Schütz ha relatà da las experientschas cun la fusiun da las plaivs en Val Alvra e Surses. La reuniun da 12 plaivs ord dus Colloquis differents e cun trais linguas (surmiran, puter e tudestg) saja stada ina gronda sfida, tant pli che l’interess per fatgs da baselgia daventian adina pli pitschens. Wolfgang Schütz ha pledentà perquai per ina collavuraziun pli intensiva cun las plaivs catolicas per uschia pudair rinforzar las ragischs e valitas cuminaivlas dal cristianissem.
L’istoriografa Mirian Nicoli è s’occupada da la situaziun bi-confessiunala da las famiglias aristocratas en il Mesauc. Entant che lètgs maschadadas tranter il pievel cumin n’eran betg bainvisas, vegnivan ellas plitost toleradas tranter l’aristocrazia che pudeva uschia mantegnair ed augmentar meglier la pussanza.
L’istoricher d’art Leza Dosch ha referì davart l’architectura da la baselgia Comander a Cuira. Da las quatter baselgias refurmadas a Cuira (Martin, Regula, Masans e Comander) è Comander la suletta ch’ei vegnida construida sco baselgia protestanta. Ella è vegnida erigida 1956/57, pia pir 400 onns suenter la mort da Comander (guarda box) tenor ils plans da l’architect Flurin von Planta. Ses intern è magari spartan e focussà sin maisa d’altar e chanzla. Tant pli generus èn il clutger e la plazza avant baselgia dimensiunads.
L’istoricher Adrian Collenberg ha infurmà davart ils embrugls che la refurmaziun ha chaschunà cunzunt en Tumleastga che tutgava per grond part al domini da l’uvestg da Cuira ed aveva cun la claustra da Cazas ina ferma posiziun. Cun main impediments è la refurmaziun stada confruntada en Val Schons e Valragn che aveva pudì sa deliberar gia baud da lur signurs feudals.
La scienziada da musica Laura Decurtins è s’occupada da la promoziun extraordinaria dal chant en la plaiv da Zuoz, che ha promovì gia baud cun success il chant polifon, impiegava in dirigent e remunerava era quel commensuradamain.
Dal moviment zelot dals pietists, da lur finamiras cuminaivlas, ma era da lur divergenzas cun ils refurmaturs ha Holger Finze-Michaelsen referì.
Ord la pratica e las sfidas dal mintgadi en la pastoraziun ha raquintà la plevonessa da Tavau Ursina Hardegger. Ella ha accentuà la necessitad da s’occupar dapli dals problems e basegns concrets da la populaziun en ses mintgadi da chattar da cuminanza soluziuns pussaivlas.
La dieta è sa cuntinuada la sonda cun referats da ser Jan-Andrea Bernhard davart la il refurmatur Johannes Comander, da Peter Opitz davart la muntada da las disputaziuns che han gì lieu a Turitg ed en il Grischun, e da professuressa Eva-Maria Faber davart las schanzas istoricas ed ecumenas d’emprender per la sinodalitad actuala. Plinavant hai dà referats d’input da Florian Hitz, Randolph C. Head, Immcolata Saulle Hippenmeyer e Rita Famos davart: libertad da cardientscha, coexistenza, plaiv e raspada, baselgia e stat. Suandada è ina disputaziun tranter ils referents, moderada da Maria Victoria Haas che studegia actualmain teologia a Lucerna.