Morins èn bler dapli che be ureglins d’aur ed emagl. Per las Engiadinaisas èn els ierta charezzada, che vegn dada vinavant da mamma a figlia. Il chau dad in um nair, il Morin, è lur Engiadina per pender vid l'ureglia.
Tgi che na sa dentant betg quai, na vesa er betg la veneraziun, ma senta be l'irritaziun: Tge pomai duai quai esser? Intimà dal moviment da Black Lives Matter, che scurlatta er l'Europa, èn er ils Morins daventads objects da discussiun.
«Purtar fatschas da People of Colour – insatge legitim?»
Igl era en in forum da dunnas en la rait, ch'ils Morins han cumenzà da far undas insolitas. Ils posts èn ids envi ed ennà:
- «Ui, n'hai betg pensà vi da quels? Dessi in num alternativ?»
- «La meglra dumonda è forsa: Tge senn per estetica pretenda che purtar fatschas da People of Colour è insatge legitim?»
- «La discussiun è impurtanta, ma i stuess dar spazi a toleranza.»
- «A mai persunalmain irritescha bischutaria, che mussa ina tradiziun discriminanta.»
La discussiun era pulita, ma intensiva. Er l'aurera Jeannette Xayaboun-Probst a Cuira enconuscha questa discussiun – ord raschuns professiunalas.
«Ils Morins n'èn betg rassistics per mai»
Ed er Jeannette Xayaboun-Probst è passiunada per ils Morins. Perquai ha ella prendì si la tradiziun ed ha cumenzà avant intgins onns da far ils ureglins exclusivs. En sia vitrina en la citad veglia èn adina exposts intgins Morins.
Surtut per las persunas, che n'enconuschian betg las fermas ragischs engiadinaisas dals Morins, saja quai in zic schreg. Da metter en dumonda la figura da l'um nair vid l'ureglia saja da chapir, surtut en il temp dad oz:
L'emprima impressiun sa esser schrega, perquai ch'ins sa betg, tge che quai signifitga. Ma la significaziun dal Morin è la raschun principala perquai ch'in Morin vegn purtà.
Tuttina, rassistics na sajan ils Morins betg, è persvasa l'aurera. Els na sajan betg negativs envers auters u schizunt ina rassa, ma in segn positiv da cuminanza, dad identitad engiadinaisa.
Cun quai ch’il Morin engiadinais è parent cun ils Morins talians vali la paina da guardar la significaziun taliana dal ‘moro’. Quel pled vegniva duvrà en emprima lingia per inditgar persunas musulmanas, en spezial ils Berbers, che derivavan da l’Africa dal Nord. Da temps antics era quai la Mauretania, ses abitant il Mauro e da quel deriva il moro. La noziun è vegnida duvrada durant in lung temp sco demarcaziun clera, betg be religiusa, ma er etnica – tranter ils abitants cristians da l’Europa e quels muslims, ch’eran durant lung temp sin la Peninsla Iberica u er en la Sicilia. Er per ils abitants da Venezia e conturn eran ils mors en emprima lingia la glieud cun turbans, che attatgava na da l’Orient u sco pirats las bastiments venezianas sin la Mar Mediterrana.
«Gia ils Roman enconuschevan l'um nair vid l'ureglia»
La figura da l'um nair è ina part integrala da l'istorgia da Venezia. Sco ina da fitg paucas expertas en il mund è s'occupada l'istoricra d'art e curatura da museum Anastazja Buttitta dal Umberto Nahon Museum of Italian Jewish Art a Jerusalem cun il cliniez da Venezia.
Ella n'enocuscheva betg ils Morins engiadinais – che sajan tenor ella parents cun ils Morins da la citad croata Rijeka, en talian fiutaglian Fiume:
Ils Morins engiadinais correspundan fermamain als «Morini fiumani».
Anc oz vegnian purtads ils «Moretti veneziani» cun superbia sco expressiun da la multiculturalitad da Venezia, raquinta Anastazja Buttitta.
Ils Venezians fissan schoccads sch'ins schess che lur «Moretti» sajan rassistics.
Cun quai ch'i sa chattian en la figura da l'um nair, il mor, morin u moretto, talmain bleras fassettas da l'istorgia na possian ins betg simplamain classar els sco cliniez rassistic. Els hajan da far cun la veneraziun per sontgs da pel stgira, per success en cumbats, cun legendas ed exotissem – ed i saja anc pli cumplitgà, di l'istorichera d'art.
Ureglins da quest gener hajan gia purtà ils Romans. A quels saja stà tuttina, tge colur cha auters umans avevan. Ils Romans hajan gì be las categorias dad umans cun success ed umans senza.
Per savair dapli veglia quai dapli perscrutaziun e lura er la dumonda a las persunas da pel stgira, sch'ellas sa chattian offaisas dals Morins.
«Betg offaisa» u schizunt «superbia da purtar ils Moretti»
Gabriella Binkert Becchetti è jaura, vice-presidenta communala da la Val Müstair e da pel stgira. Ella porta morins da tip venezian. Quai aveva ella er fatg da curt en l'emissiun Arena, nua ch'ella era enviada per discurrer da rassissem.
Jau hai mai gì retegnientschas da purtar els (ils Moretti) u pensà che quai fissi in act da rassissem envers ils nairs.
Er l'autura Gianna Olinda Cadonau è da pel stgira. L'Engiadinaisa na porta betg Morins, cunzunt er pervi ch'els n'hajan betg els en famiglia. Ma ella na sa sentiss uss betg da portar els, di ella.
Ina offensiun na sajan ils Morins betg per ella, ella enconuschia la tradiziun engiadinaisa. Tuttina saja da dar al Morin in sguard or dal punct da vista dad oz e sa render conscient ch'el possia causar irritaziuns:
Il Morin è per mai fitg a l'ur. El è in'associaziun, in chau cun pel stgira e perquai la dumonda: Oh, tge vul quai dir, danunder deriva el? Ma gia questa dumonda è fitg buna.
