Siglir tar il cuntegn

Premi Wakker 1995 Sguard enavos sin la transfurmaziun da Spleia

Avant 30 onns è Spleia vegnì premià per ses svilup dal vitg malsanitsch fin ad in vitg ch'ha dumagnà da tegnair la ballantscha tranter la promoziun dal turissem sco era la protecziun dal maletg ed il scharm tradiziunal dal lieu.

Quai ch'è per l'industria da film il «Oscar», è per vischnancas en Svizra il «Premi Wakker». La Protecziun da la patria svizra al surdat mintg'onn ad ina vischnanca svizra che s'engascha a moda exemplarica per la protecziun dal maletg dal vitg. Il premi vegn surdà dapi il 1972, è dotà cun CHF 20'000 e va quest onn per la 7avla giada en il Grischun, a Poschiavo.

La festa da surdada ha gì lieu ils 23 d'avust 2025. Ma en quest artitgel na vai betg per Poschiavo, mabain per in auter vitg grischun ch'ha gia gì la fortuna da retschaiver quest premi. Avant 30 onns, il 1995 è il Premi Wakker numnadamain ì a Spleia.

Dal vitg malsanitsch fin al vitg premià

En l'argumentaziun per la surdada dal Premi Wakker avant 30 onns a Spleia hai num: «Spleia ha sviluppà cun premura in turissem lev e persistent e la vischnanca ha il medem mument mantegnì e tgirà il maletg dal lieu.» Quai na sa chapiva en il Grischun da lez temp numnadamain betg da sasez, di la manadra da la Protecziun da la patria grischuna, Ludmila Seifert, al schurnal regiunal da SRF.

Splügen im Jahr 1995 als Gewinner des Wakkerpreises
Legenda: Spleia, 1967. L'avertura da la via naziunala A13 cun il tunnel dal San Bernardin è vegnida catapultada l'onn 1967 a Spleia en la moderna. L'ovra naziunala ha separà l'abitadi en duas parts: il vitg istoric ed il territori da svilup turistic. heimatschutz-gr.ch

Tenor Ludmila Seifert stoppian ins ir in pau enavos en il passà. Tar il Premi Wakker da Spleia saja vegnì premià in svilup che cumenza atgnamain ils onns 1960. Suenter l'avertura dal Gottard – cura che quasi tut il traffic da transit collabescha – è Spleia in vitg malsanitsch.

Ma ussa vegn tuttenina la N13, quai ch'è oz l'autostrada A13. E qua hajan ins realisà che quai è ina schanza.

Splügen im Jahr 1995 als Gewinner des Wakkerpreises
Legenda: Fotografia dal Pass dal Spleia, fatga il fanadur 1960. Keystone

Ballantschar turissem e protecziun da la patria

Spleia aveva mess sin il turissem da tut onn – sco motor per il svilup da la vischnanca. Ins saveva che la N13 vegnia, ed uschia èn las pendicularas vegnidas construidas anc avant che la via era construida. E grazia a lur affinitad èn il mastral ed il scrivant communal da lez temp s'accorschi che sch'ins cumenza cun in tal svilup lura ha quai per consequenza in'activitad da construcziun. E ch'ins sto proteger quai ch'è impurtant per ins, quai ch'è bel e quai cun il qual ch'ins s'identifitgescha.

Per Spleia era il center dal vitg fitg spezial. In center dal lieu cun fitg bler caracter, manegia Ludmila Seifert. Il resultat è stà ina planisaziun locala e lescha da construcziun relativamain restrictiva. Las zonas da construcziun novas vegnivan repartidas uschia ch'il center da la vischnanca n'è betg tutgà.

Las pendicularas han purtà vita al sport d'enviern

E lura vegn la Protecziun da la patria en il gieu. L'entschatta dals onns 1970 fa la Protecziun da la patria svizra l'acziun da talers da tschigulatta en favur da Spleia e pumpa quasi in mez milliun francs en il vitget. E di «Nus faschain quai. Ma per quai stuais vus rinforzar anc pli fitg la protecziun dal maletg dal lieu.» E quai fa la vischnanca lura er. Quai è il svilup che maina pli tard al Premi Wakker.

Splügen im Jahr 1995 als Gewinner des Wakkerpreises
Legenda: December 1967: L'emprima posta da Cuira fin a Bellinzona passa tras il vitg da Spleia. Era quai ha rinforzà il turissem dal vitg. Keystone

Spleia n'è dentant betg stada l'emprima vischnanca ch'è s'occupada cun questa protecziun. Las discussiuns davart questa tematica han gia cumenzà onns avant. Il 1962 vegn l'artitgel per la protecziun da la natira e da la patria francà en la constituziun – cun raschun: Cun la conjunctura auta che cumenza suenter la Segunda Guerra mundiala, ins remartga che quai ha consequenzas enormas sin cuntradas, sin maletgs dal lieu, singuls edifizis e quai è collià cun destrucziuns enormas.

Pia d'ina vart ina schanza, mintgin prenda gugent la conjunctura auta, ma da l'autra vart ha quai consequenzas enormas, di Ludmila Seifert. E perquai vegn la legislaziun da protecziun da la patria (Heimatschutzgesetzgebung). E co ch'ins realisescha quella. Quai èn chaussas da pionier en ils onns 1960, 1970. E qua è Spleia tenor Ludmila Seifert in fitg bun exempel da quest temp.

Guardond enavos – gist era sin la colliaziun tranter la protecziun da la patria e Spleia – èsi atgnamain da sa smirvegliar ch'igl è ì uschè ditg fin che Spleia ha retschavì il Premi Wakker il 1995.

La distincziun dal Premi Wakker saja stada fitg meritada. Ma a Ludmila Seifert pari ch'ins haja lura insacura realisà che Spleia fiss atgnamain ina vischnanca ch'ins pudess undrar. Il 1995 era forsa il mument il pli tard pussaivel, nua ch'ins ha lura era premià il vitg. Ma ins avess era gia pudì far quai il 1980, manegia la manadra da la Protecziun da la patria grischuna.

In vitg ch'è stà avert per midadas

Èsi pia perfin uschia che la Protecziun da la patria da la Svizra ha premià in pau sasezza, damai ch'ella ha dà avant tschertas obligaziuns che Spleia ha surpiglià? «In pau gia, gea. Ma igl è in dar ed in prender. A Spleia èn vegnidas ensemen chaussas che n'èn betg uschè evidentas», raquinta Ludmila Seifert. Gist ina vischnanca che saja er averta da prender si questas propostas. Quai na sa chapeschia betg da sasez. «Tut ils legislaturs da planisaziun locala, la lescha da construcziun, quai sto il pievel acceptar, na?» – e quai haja Spleia fatg.

Il segn il pli visibel che regorda vi da quai pudess esser ils tetgs da plattas-crap che la populaziun aveva decidì da lez temp.

Exposiziun

Avrir la box Serrar la box

Actualmain tracta l'exposiziun «Splügen, Preisgekrönt» – ch'è da vesair enfin la stad 2026 mintga di en la «Stalla 13» (Stall 13) a Spleia co ch'il vitget è vegnì tar il Premi Wakker avant 30 onns – il 1995.

RTR novitads 10:00

Artitgels legids il pli savens