Quai ch'è per l'industria da film il «Oscar», è per vischnancas en Svizra il «Premi Wakker». La Protecziun da la patria svizra al surdat mintg'onn ad ina vischnanca svizra che s'engascha a moda exemplarica per la protecziun dal maletg dal vitg. Il premi vegn surdà dapi il 1972, è dotà cun CHF 20'000 e va quest onn per la 7avla giada en il Grischun, a Poschiavo.
La festa da surdada ha gì lieu ils 23 d'avust 2025. Ma en quest artitgel na vai betg per Poschiavo, mabain per in auter vitg grischun ch'ha gia gì la fortuna da retschaiver quest premi. Avant 30 onns, il 1995 è il Premi Wakker numnadamain ì a Spleia.
Dal vitg malsanitsch fin al vitg premià
En l'argumentaziun per la surdada dal Premi Wakker avant 30 onns a Spleia hai num: «Spleia ha sviluppà cun premura in turissem lev e persistent e la vischnanca ha il medem mument mantegnì e tgirà il maletg dal lieu.» Quai na sa chapiva en il Grischun da lez temp numnadamain betg da sasez, di la manadra da la Protecziun da la patria grischuna, Ludmila Seifert, al schurnal regiunal da SRF.
Tenor Ludmila Seifert stoppian ins ir in pau enavos en il passà. Tar il Premi Wakker da Spleia saja vegnì premià in svilup che cumenza atgnamain ils onns 1960. Suenter l'avertura dal Gottard – cura che quasi tut il traffic da transit collabescha – è Spleia in vitg malsanitsch.
Ma ussa vegn tuttenina la N13, quai ch'è oz l'autostrada A13. E qua hajan ins realisà che quai è ina schanza.
Ballantschar turissem e protecziun da la patria
Spleia aveva mess sin il turissem da tut onn – sco motor per il svilup da la vischnanca. Ins saveva che la N13 vegnia, ed uschia èn las pendicularas vegnidas construidas anc avant che la via era construida. E grazia a lur affinitad èn il mastral ed il scrivant communal da lez temp s'accorschi che sch'ins cumenza cun in tal svilup lura ha quai per consequenza in'activitad da construcziun. E ch'ins sto proteger quai ch'è impurtant per ins, quai ch'è bel e quai cun il qual ch'ins s'identifitgescha.
Per Spleia era il center dal vitg fitg spezial. In center dal lieu cun fitg bler caracter, manegia Ludmila Seifert. Il resultat è stà ina planisaziun locala e lescha da construcziun relativamain restrictiva. Las zonas da construcziun novas vegnivan repartidas uschia ch'il center da la vischnanca n'è betg tutgà.
Las pendicularas han purtà vita al sport d'enviern
-
Bild 1 von 6. December 1943: uffants cun scarsolas en il vitg da Spleia – anc tut senza pendicularas. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 2 von 6. December 1981: Cornelia Thomas gudogna la cursa da passlung a Spleia. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 3 von 6. Schaner 1998: skiunzs giaudan la bella fin d'emna tar las pendicularas da Spleia. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 4 von 6. Mars 2009: Il Grischun Fabio Caduff (dretg) va per il titel en la concurrenza da cross cun il snowboard. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 5 von 6. Mars 2009: Amis dal sport d'enviern giaudan la bell'aura en il territori da skis a Spleia ch'attira turists dapertut. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 6 von 6. Favrer 2024: Dapi la construcziun da las pendicularas è l'infrastructura mo creschida anc dapli. Qua las gondlas da las pendicularas da Spleia. Bildquelle: Keystone.
E lura vegn la Protecziun da la patria en il gieu. L'entschatta dals onns 1970 fa la Protecziun da la patria svizra l'acziun da talers da tschigulatta en favur da Spleia e pumpa quasi in mez milliun francs en il vitget. E di «Nus faschain quai. Ma per quai stuais vus rinforzar anc pli fitg la protecziun dal maletg dal lieu.» E quai fa la vischnanca lura er. Quai è il svilup che maina pli tard al Premi Wakker.
Spleia n'è dentant betg stada l'emprima vischnanca ch'è s'occupada cun questa protecziun. Las discussiuns davart questa tematica han gia cumenzà onns avant. Il 1962 vegn l'artitgel per la protecziun da la natira e da la patria francà en la constituziun – cun raschun: Cun la conjunctura auta che cumenza suenter la Segunda Guerra mundiala, ins remartga che quai ha consequenzas enormas sin cuntradas, sin maletgs dal lieu, singuls edifizis e quai è collià cun destrucziuns enormas.
Pia d'ina vart ina schanza, mintgin prenda gugent la conjunctura auta, ma da l'autra vart ha quai consequenzas enormas, di Ludmila Seifert. E perquai vegn la legislaziun da protecziun da la patria (Heimatschutzgesetzgebung). E co ch'ins realisescha quella. Quai èn chaussas da pionier en ils onns 1960, 1970. E qua è Spleia tenor Ludmila Seifert in fitg bun exempel da quest temp.
-
Bild 1 von 6. Il vitg da Spleia fotografà l'onn 1943. Sper il turissem ha la vischnanca suenter la guerra era sa focussà sin il mantegniment dal maletg dal vitg, cunzunt dal center. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 2 von 6. 1943: Spleia aveva realisà che la protecziun da la patria e dal maletg dal lieu ha gist uschè in'auta impurtanza co il turissem sez. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 3 von 6. 1943: Spleia – in vitg, in pass ed ina cuntrada. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 4 von 6. 1875: Vista sur Spleia en direcziun da la via dal Pass da Spleia. Bildquelle: heimatschutz-gr.ch.
-
Bild 5 von 6. 1955: La part sura dal vitg da Spleia. Bildquelle: heimatschutz-gr.ch.
-
Bild 6 von 6. 1972: Spleia daventà adina pli modern – ina nova chasa da scola, blocs d'abitar pli moderns per uffizis dal chantun u per turists. Il medem mument metta Spleia paisa sin il mantegniment da la parts las pli impurtantas dal vitg, il center. Bildquelle: heimatschutz-gr.ch.
Guardond enavos – gist era sin la colliaziun tranter la protecziun da la patria e Spleia – èsi atgnamain da sa smirvegliar ch'igl è ì uschè ditg fin che Spleia ha retschavì il Premi Wakker il 1995.
La distincziun dal Premi Wakker saja stada fitg meritada. Ma a Ludmila Seifert pari ch'ins haja lura insacura realisà che Spleia fiss atgnamain ina vischnanca ch'ins pudess undrar. Il 1995 era forsa il mument il pli tard pussaivel, nua ch'ins ha lura era premià il vitg. Ma ins avess era gia pudì far quai il 1980, manegia la manadra da la Protecziun da la patria grischuna.
-
Bild 1 von 3. Spleia il 2016 – in vitg ch'ha dumignà da tegnair la ballantscha tranter la modernisaziun ed il mantegniment dal scharm tradiziunal sur ils onns. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 3. Spleia il 2016 – in vitg ch'ha dumignà da tegnair la ballantscha tranter la modernisaziun ed il mantegniment dal scharm tradiziunal sur ils onns. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 3. Spleia il 2016 – in vitg ch'ha dumignà da tegnair la ballantscha tranter la modernisaziun ed il mantegniment dal scharm tradiziunal sur ils onns. Bildquelle: RTR.
In vitg ch'è stà avert per midadas
Èsi pia perfin uschia che la Protecziun da la patria da la Svizra ha premià in pau sasezza, damai ch'ella ha dà avant tschertas obligaziuns che Spleia ha surpiglià? «In pau gia, gea. Ma igl è in dar ed in prender. A Spleia èn vegnidas ensemen chaussas che n'èn betg uschè evidentas», raquinta Ludmila Seifert. Gist ina vischnanca che saja er averta da prender si questas propostas. Quai na sa chapeschia betg da sasez. «Tut ils legislaturs da planisaziun locala, la lescha da construcziun, quai sto il pievel acceptar, na?» – e quai haja Spleia fatg.
Il segn il pli visibel che regorda vi da quai pudess esser ils tetgs da plattas-crap che la populaziun aveva decidì da lez temp.
-
Bild 1 von 2. Ils tetgs da plattas-crap han dà anc dapli caracter al maletg dal vitg Spleia. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 2 von 2. 1972: Chasas cun tetgs da plattas-crap en la part veglia dal vitg. La la Protecziun da la patria ha ludà che la vischnanca aveva mantegnì bain il maletg dal vitg ed è s'engaschada activamain per il mantegniment dals tetgs unics. Bildquelle: heimatschutz-gr.ch.