Tenor la lescha chantunala da scola sto mintga lingua naziunala che na tutga betg tar ils roms obligatorics vegnir purschida sco rom facultativ, independentamain dal dumber da participants.
En general na vegn betg fatg diever da questa pussaivladad, malgrà ch’ella exista legalmain e na custa nagut als geniturs e scolars pertutgads. Per motivs da spargn e cunzunt er per motivs organisatorics e cumadaivladad u per mancanza da magisters fan vischnancas e consorzis da scola er betg gronda reclama per questa purschida supplementara.
Tenor la nova manadra da l’Uffizi da scola e sport Chantal Marti-Müller èn las scolas popularas però obligadas da porscher in’entira paletta da roms facultativs sin il stgalim superiur. Per il sectur da lingua èn quai: talian e franzos per las scolas rumantschas e rumantsch e franzos per scolas tudestgas e talianas. Sco roms facultativs e per part cumplementars sper il rom obligatoric figureschan er medias ed informatica, cuschinar, art figurativ ed art textil e tecnic, chant e musica e teater, gieu figurativ (saut) e scriver cun tastatura. Pia ina ordvart gronda schelta.
Maiavilla sco bun exempel
Malgrà la pussaivladad legala d’instruir lecziuns da rumantsch en il territori tudestg da noss chantun è quai ina raritad, sco quai ch’ina retschertga da la FMR ha eruì. Il Consorzi dal stgalim superiur a Maiavilla è en quest cas in’excepziun legraivla che meritass da vegnir imitada.
Avant trais onns haja il manader da scola ed anteriur collavuratur da la Lia Rumantscha Martin Mathiuet rendì attent expressivamain ils geniturs a questa pussaivladad. Da quest temp na saja l’interess dentant betg stà avant maun. Sco l’actuala manadra da scola Orga Conchita, dal reminent da provegnientscha catalana, ha dentant tradì, sajan geniturs e scolars uschia dentant stads sensiblisads per questa pussaivladad.
Dals 78 scolars ch’absolvan il stgalim superiur a Maiavilla e che derivan da Maiavilla, Fläsch e Jenins, èn trais scolaras sa decididas per quest onn da scola per rumantsch sco rom facultativ. Purschì vegn ina lecziun ad emna sco instrucziun fixa sur mezdi ed ina lecziun sco lavur da project che po er vegnir nizzegiada sco instrucziun da bloc u per excursiuns e visitas davart temas che pertutgan il rumantsch.
Cun Vitus Dermont avain gì il cletg da chattar in magister da rumantsch versà tant cun ils idioms sco cun il rumantsch grischun.
Ina gronda sfida
Sco quai ch'il magister Vitus Dermont conceda è l’instrucziun da rumantsch a Maiavilla bain ina gronda sfida pervi da las premissas fitg differentas da las trais scolaras. Entant ch’ina scolara deriva da geniturs rumantschs che discurran rumantsch a chasa, ha ina segunda parents rumantschs e la terza insumma nagina relaziun particulara cun il rumantsch.
Sco Rumantsch persvadì ed engaschà haja el tuttina plaschair da pudair introducir scolars interessads en la lingua e cultura rumantscha, ha Dermot sincerà. En las lecziuns vegnia discurrì sursilvan e vallader, lingua da scrittira saja rumantsch grischun. Er sche la conversaziun saja da muntada prioritara per questa purschida, vul Dermont dentant era confruntar sias trais scolaras cun reglas rudimentaras da la grammatica rumantscha.
Pervi da la coordinaziun e da l’urari surchargià da las scolaras han las lecziuns lieu sur mezdi. Supplementarmain vegn nizzegià l’instrucziun rumantscha per uras da bloc e da project u per excursiuns che stattan en connex cun il rumantsch.
Premissas necessarias
Entant che las purschidas da las linguas naziunalas ston vegnir offridas obligatoricamain, independentamain dal dumber da participants, èn almain tschintg annunzias necessarias per ils ulteriurs roms d’elecziun sco cuschinar, art textil ubain er musica e chant. Ils purtaders da la scola èn dentant er libers da porscher ulteriurs roms d’elecziun. Sin il stgalim superiur vegnan ils roms d’elecziun per regla purschids en partiziuns maschadadas (scola reala e secundara). L’instrucziun po er cumpigliar pliras classas ed annadas. En scadin cas munta l’elavuraziun da l’urari mintgamai ina gronda sfida per ils manaders da scola.
