Siglir tar il cuntegn

Header

video
Or da Telesguard dals 27.10.2022.
laschar ir. Durada: 4 minutas 31 Secundas.
cuntegn

Vernissascha da cudesch Opalm – il napalm made a Domat

Passa 3'500 bumbas da fieu èn vegnidas emplenidas en differents pajais cun il napalm da Domat. Quest è be in fatg che l'autura ed istoricra Regula Bochsler scuvra en ses cudesch «Nylon und Napalm». RTR ha tranter auter discurrì cun l'autura sco era cun l'istoricher local Theo Haas.

audio
Nylon e Napalm – il chapitel stgir da la fabrica a Domat
ord Actualitad dals 02.11.2022. Maletg: RTR
laschar ir. Durada: 4 minutas 22 Secundas.

Regula Bochsler è istoricra ed autura. Quatter onns e mez è ella sa fatschentada cun l'entschatta da la Ems dad oz, concret cun il temp suenter la segunda guerra mundiala. Ella ha pudì scuvrir tge brisantas fatschentas che las fatschenta da Werner Oswald – il fundatur da Ems – ha fatg cun armas. Concret po Regula Bochsler cumprovar che las ovras da Domat han producì opalm, ina varianta da napalm, ch'ins dovra per emplenir bumbas da fieu. Vitiers po l'istoricra cumprovar che quest tissi è vegnì vendì e duvrà en plirs pajais.

La rolla da la politica

Sias scuvertas da las bumbas da fieu sajan però be ina part da ses cudesch. Uschia vegn Regula Bochsler er da cumprovar con entretschada che politichers eran en la fatschenta da Werner Oswald. Lez haja fatg tut il pussibel per cuntanscher sias finamiras. Concret haja el plazzà politichers en ils cussegls d'administraziun da tuttas firmas dal concern a Domat. Exemplaricamain sa mussia quai tar il politicher Andreas Gadient. Il politicher n'è betg be stà cusseglier guvernativ e cusseglier naziunal, mabain er represchentant spezialisà tar la fatschenta da Werner Oswald. Uschia na saja savens betg stà cler en tge funcziun che Andreas Gadient haja agì.

Ma, co pon ins valitar tuttas retschertgas da Regula Bochsler? Cordula Seger, la manadra dal Institut grischun per la perscrutaziun da cultura, po valitar la lavur da l'autura. Mintga fatg che l'autura numnia en il cudesch saja documentà cun ina funtauna, uschia ch'i sa tractia d'ina precisa e correcta lavur da perscrutaziun da basa.

audio
Grazia a funtaunas, dapli che renfatschas
ord Actualitad dals 02.11.2022. Maletg: RTR
laschar ir. Durada: 3 minutas 13 Secundas.

L’ovra en cifras

Avrir la box Serrar la box

Il cudesch «Nylon und Napalm» dumbra 590 paginas. Tematicamain è il cudesch partì en 8 chapitels, vitiers vegnan prolog ed epilog. En l’appendix ch’è scrit en scrittira pitschna dumbra passa 40 paginas ed là chattan ins var 2'400 annotaziuns. Per las retschertgas ha l’istoricra visità 70 archivs en Svizra e sur cunfin. Sco i resulta dal register da persunas numna l’autura var 430 persunas en si’ovra. E betg be en il senn figurativ er en il vair senn dal pled è l’ovra pesanta: il cudesch paisa passa 1 kg.

Tge munta la scuverta per Domat?

Theo Haas guarda per e cun nus la contribuziun da la Rundschau da SRF davart il nov cudesch da l'istoricra Regula Bochsler. En quel descriva ella co las ovras da chemia a Domat han producì suenter la segunda guerra mundiala sut ses fundatur Werner Oswald «Opalm» – sco el ha numnà ses napalm producì a Domat. Da leger è il num Opalm er sin bumbas che l'Indonesia ha bittà ils onns 70 sin Osttimor. Bochsler ha dentant chattà ora che l'Opalm è vegnì vendì er a l'Algeria, l'Egipta ed a Burma. Tut quai saja capità en il secret – ed enfin uss èsi er restà secret.

Ch'i vegnia producì a Domat substanzas explosivas sco pulvra naira era cler, dentant dal napalm na saveva nagin a Domat», di l'istoricher local Theo Haas.
Autur: Theo Haas istoricher local

A Domat, dador las ovras sper il Rain, devi lavuratoris nua che substanzas explosivas vegnivan producidas per l'armada. Quai è tenor l'storicher local Theo Haas stà enconuschent. «Magari devi er explosiuns pli pitschnas ed er pli grondas. Igl ha schizunt er dà morts. Quellas persunas lavuravan pli u main adina cun in pe en fossa durant la lavur». Che quai è vegnì producì napalm, è dentant nov per Theo Haas. El suppona che nagin saveva da quai, e ch'i n'era forsa er betg da tant grond interess tge che vegniva exact producì: «Quai era in temp nua ch'ins aveva auters problems, ins vuleva stgaffir plazzas da lavur. Quai era pli impurtant.»

Nus savevan ch'i vegniva engaschà inschigniers da la Germania, dentant na savevan nus betg tgi che quels èn.
Autur: Theo Haas istoricher local

Er ils tecnicists da la Germania, anteriurs commembers da la NSDAP ch'han producì rachetas per Adolf Hitler, han lavurà a Domat e sviluppà enavant qua lur tecnologia. Dentant er quellas persunas èn restadas anonimas en il vitg: «Nus savevan ch'i vegniva engaschà inschigners e spezialists da la Germania, dentant cun num n'enconuschevan ins betg quellas persunas.» Ina gronda sumbriva na bittia questa istorgia dentant betg sin Domat, suppona l'istoricher local. «Quai è passà, quai era en ils temps suenter la guerra».

Or da l'archiv

RTR Telesguard 17:40

Artitgels legids il pli savens