Siglir tar il cuntegn

Header

video
Ils Furlans en l'Italia
Or da RTR dals 11.03.2015.
laschar ir. Durada: 26 minutas 53 Secundas.
cuntegn

Minoritads en l'Europa Ils Furlans en l'Italia

Il redactur Ruedi Bruderer da la Televisiun Rumantscha ha visità ils Furlans en l'Italia.

  • Il chastè dad Udine.
    Legenda: Il chastè dad Udine. RTR

    Ils Furlans en l'Italia

    Ils Furlans èn la famiglia rumantscha la pli gronda. Els vivan al nordost da l'Italia en la regiun autonoma 'Friuli Venezia Giulia'. En questa regiun èn da chasa era persunas che discurran tudestg e sloven. Var 600'000 persunas chapeschan e discurran il furlan. Cun la lescha da linguas che l'Italia ha approvà l'onn 1999 è il talian la suletta lingua uffiziala da la Republica Taliana. L'Italia renconuscha e promova dentant dapi l'onn 1999 era autras 12 linguas e culturas sin ses territori. En las trais provinzas dad Udine, Pordenone e Görtz, nua ch'ils Furlans èn da chasa, è il furlan oz sper il talian, sloven ed il tudestg lingua uffiziala.

  • L'intern da la Basilica Aquileia.
    Legenda: La baselgia Basilica Aquileia. RTR

    Istorgia e cultura

    L'istorgia dal Friaul è determinada da sia posiziun: il territori cunfina cun las culturas da la mar mediterrana ed è era la porta d'entrada per l'orient. Sco unitad istorica-politica-culturala è il Friaul naschì en l'epoca dals Langobards tranter il sisavel e l'otgavel tschientaner. La lingua sezza è sa sviluppada sco il rumantsch gia avant 2000 onns cura ch'ils Romans han conquistà il territori celtic. Trais citads han gì gronda influenza sin il svilup dal Friaul: Venezia, Aquileia e Trieste.

  • Il logo dal Radio Onde Furlane.
    Legenda: Il logo dal Radio Onde Furlane. RTR

    Lingua, cultura ed identitad

    La maioritad da la populaziun ha adina discurrì furlan. Da quai dattan differents documents litterars perditga. En il 18avel tschientaner daventa la lingua furlana l'argument principal per l'identitad regiunala. En l'onn 1919 è vegnida fundada la "Società filologica friulana". La discussiun politica per la renconuschientscha sco minoritad en l'Italia daventa suenter l'onn 1945 in tema, quai surtut cun "l'Academiuta di lenga furlana" (Fundatur: Pier Paolo Pasoloni) e la nova gasetta "Patrie dal Friûl" (Fundatur: Giuseppe Marchetti). La nova generaziun dal cumbat per la renconuschientscha dal furlan ha fundà l'onn 1980 il "Radio Onde furlane", in radio privat.

  • Ina statua en il cittad dad Udine.
    Legenda: Udine, la chapitala dal territori furlan. RTR

    Geografia ed administraziun

    Furlan vegn discurrì da var 600'000 persunas. Quellas vivan en la regiun (politica-administrativa) Friuli Venezia Giulia, la gronda maioritad en la provinza dad Udine, ina part en las duas autras provinzas da Pordenone e da Gorizia. Il territori linguistic dal furlan cumpiglia ina surfatscha da var 7900 km2. En la provinza dad Udine è il furlan dapi 1996 era lingua uffiziala. La chapitala da la "Provincie di Udin" è Udine.

  • Chasas che èn devestadas dad in terratrembel.
    Legenda: Il 1976 è stà in ferm terratrembel en il territori friaul. RTR

    Terratrembel

    Ils 6 da matg 1976 ha scurlattà in ferm terratrembel il Friaul. 989 persunas èn mortas, pliras millis èn vegnidas blessadas. 18'000 chasas èn vegnidas demolidas cumplettamain, ulteriuras 75'000 fermamain. "Solidaritad cun il Friaul" era il num da l'acziun d'agid grischuna. Ad Avasinis, ina fracziun da la vischnanca da Trasagnis, han ins construì pliras chasas per attempads. Il contact tranter Avasinis ed il Grischun vegn tgirà anc oz.

  • Schambuns da San Daniele.
    Legenda: Schambuns da San Daniele. RTR

    Economia

    Ils Furlans sa defineschan era oz anc adina sco pievel da purs. Tranter 1870 e 1970 è stà per blers Furlans l'emigraziun il destin. Ils "fogolars furlans", las uniuns dals Furlans a l'ester, datti uschia quasi en mintga chantun dal mund. Quai è però sa midà suenter l'onn 1976, l'onn dal grond terratrembel dal Friaul. Blers emigrants èn returnads ed han gidà a reconstruir lur patria. Ed oz na pon ins betg pli dir ch'il Friaul saja surtut ina regiun d'agricultura. Enturn las citads è in'industria da different gener sa sviluppada che profita tranter auter era dal fatg ch'ina da las pli renumnadas universitads da l'Italia è creschida quests ultims onns ad Udine. L'agricultura producescha vin e tirc ed a San Daniele vegni fatg in dals pli enconuschents schambuns dal mund. Il turissem profita d'ina vasta purschida culturala e natirala che tanscha da la mar mediterrana fin tar las Alps Carnicas e Dolomitas cun il Tagliamento, in flum impressiunant ed unic en l'Europa.

Artitgels legids il pli savens