En Svizra èn las vatgas dapertut: en las butias en furma da figuras da lain, sin ils emballadis da numerus products da latg, sco er en l'art e la folclora. E natiralmain era sin ils prads ed en las stallas. Tenor la pagina d'internet da statistica d'animals Identitas ha la Svizra registrà 1'505'003 animals bovins a la fin d'avrigl 2025, da quels 664'032 vatgas.
Ils bovins èn la famiglia d'animals domestics la pli derasada en Svizra – almain sch'ins sa tegn vegn la glista dals animals annunziads e registrads.
La preschientscha dals bovins en Svizra è fitg veglia. Ils emprimas fastizs da domesticaziun derivan dal temp neolitic, uschia il Lexicon istoric svizzer. Ed en il decurs dals tschientaners è la tratga daventada adina pli impurtanta, il chaschiel è schizunt daventà in dals products principals d'export da la Svizra a la fin da l'Ancien Régime.
Diversitad periclitada
I pudess pia vegnir spetgà che la Svizra haja numerusas razzas da vatgas. Ma quai n'è betg – u meglier ditg: betg pli – il cas. «Da las 35 razzas documentadas pli baud en Svizra han mo 5 survivì: la razza brina originala svizra, la razza dad Ering, la razza taclada originala dal Simmental, la razza da Evolèn sco er la razza grischa», deplorescha Pro Specie Rara.
Quest varietad manglusa sa lascha declerar cun la tschertga d'ina pli gronda productivitad. «Era tar la tratga da biestga moderna regia la lescha da la spezialisaziun. Las veglias razzas vegnan remplazzadas da novas lingias da tratga che han u ina buna productivitad da latg u produceschan spert blera charn», inditgescha la fundaziun.
Resguardond quest svilup èsi daventà difficil da chattar vatgas puramain svizras sin ils prads. La pli gronda part da quellas han tut u ina part da lur gens che deriva da l'exteriur. Percunter han milliuns da vatgas dapertut sin il mund gens svizzers.
Las vatgas svizras conquistan il mund
Las vatgas svizras han numnadamain era gì lur mument da gloria sin las fieras internaziunals. Il cas il pli frappant è quel da la razza dal Simmental. Oriunda da las Alps bernaisas, ina vatga solida, ina buna producenta da latg. Ella saja vegnida exportada vers l'Italia gia a partir dal 15avel tschientaner. Ils exports il 19avel e 20avel tschientaner èn ids fin en regiuns uschè lontanas sco l'America dal Sid u la Russia. I vegn stimà che tranter 40 e 60 milliuns descendentas da la razza da Simmental existan en dapli che 30 pajais sin tut ils continents. Ellas servan principalmain a la producziun da charn.
La brina oriunda dal chantun Sviz ha medemamain gì ina bella carriera internaziunala, particularmain en ils Stadis Unids, nua ch'ella è daventada la Swiss Brown. Considerada sco ina da las pli veglias razzas da latg dal mund, furneschan ellas in latg fitg adattà per la producziun da chaschiel. «La relaziun tranter grass e protein da la Swiss Brown è ideala per la fabricaziun dal chaschiel, quai che la fa tar ina da las razzas da chaschiel las pli popularas dal mund», pon ins leger sin la pagina d'internet da l'Universitad statala da Michigan. Questa vatga è bain s'etablida en ils Stadis Unids, particularmain en ils stadis Wisconsin, Ohio ed Iowa, notescha l'associaziun americana da la Swiss Brown.
Davent dals Stadis Unids ha la Swiss Brown conquistà il mund. I vegn stimà che la populaziun mundiala saja da dapli che 6 milliuns chaus en dapli che 80 pajais.
A la tschertga da la vatga persa
Questa globalisaziun ha dentant donnegià las razzas localas. Da las tschintg razzas che pon anc vegnir qualifitgadas sco autenticamain svizras, èn tenor tenor ProSpecieRara trais periclitadas: la razza dal Simmental originala, la razza da Évolén e la razza grischa. Ma mintgatant po il barat internaziunal era esser ina soluziun, sch'ins sto surpassar cunfins naziunals per salvar ina razza. Quai è capità cun la razza grischa. Pli baud fitg derasada en las Alps grischunas, è quest animal robust adattà bain a ses ambient vegnì remplazzà plaun a plaun da la vatga brina, fin ch'ella è svanida dal purtret svizzer en ils onns 1920. Finalmain èsi reussì a Pro Specie Rara da la reintroducir ils onns 1980 or d'intgins effectivs restants anc preschents en il Tirol.
Ina tschertga per la vatga persa na sto dentant betg adina avair succes, sco il cas da la friburgaisa demussa - ina vatga alva cun tachels nairs fitg derasada en il chantun Friburg. Questa razza locala è vegnida maschadada talmain fitg cun la vatga da Holstein ord il Canada – er ella naira ed alva, ma ina bler meglra producenta da latg – ch'ella è a la fin finala svanida cumplettamain ils onns 1970. In vair drama d'identitad per Friburg, il chantun cun las pli bleras vatgas, lieu dal gruyère e da la crema dubla e: cun ina vopna chantunala nair ed alv!
Ma ina speranza restava: vatgas friburgaisas eran vegnidas chattadas en il Chile, in pajais nua che blers Friburgais eran emigrads e nua ch'els avevan importà vatgas ils onns 1930. Ils spezialists da Pro Specie Rara èn stads al lieu per far retschertgas. Però: la decisiun è crudà il 2009 ed ha franà tuttas speranzas friburgaisas: questas vatgas chilenas na sa differenziavan betg avunda da las varietads localas e da la vatga Holstein per vegnir qualifitgadas sco descendenza da la friburgaisa.
Almain ha l'apparientscha pudì vegnir salvada. Igl è anc adina pussaivel da vesair vatgas nair ed alvas en las valladas verdas da la Gruyère. Ma ellas èn … canadaisas.