La Svizra e la segunda guerra mundiala – in chapitel che na saja anc adina betg lavurà si da rudent, di la istoricra Christina Späti. Ins discurria dals fugitivs e da las fatschentas dubiusas ch'i haja dà. Mo ch'era Svizras e Svizzers sajan stads unfrendas dal naziunalsocialissem strusch insatgi che sappia. Quai veglia ella midar. Ton pli ch'i na sa tractia betg mo da singuls cas.
La neutralitad n'ha betg protegì
Durant sias retschertgas ha la professuressa da l'universitad da Friburg chattà fastitgs da pliras milli persunas, che han patì durant il temps dal naziunalsocialissem e da la guerra da malgistadads e persecuziun. Blers Svizzers che vivevan en l’exteriur sajan stads cunter ils Nazis, sajan perfin daventads commembers da la Résistance ni hajan repartì fegls sgulants. Ultra da quai vivevan era pliras tschient famiglias gidieuas svizras en l'exteriur, cunzunt en Frantscha. «Quellas n’han betg pli pudì profitar da la protecziun tras la neutralitad da la Svizra, ellas èn vegnidas consideradas sco gidieuas.» Blers hajan empruvà da survegnir agid da las autoritads svizras, di Christina Späti vinavant.
Svizzers che han vivì en Frantscha e ch’èn vegnì arrestads, ils confamigliars ch'èn ids tar il consulat svizzer ed han ditg che lur um ni la dunna saja vegnida arrestada la notg passada e che han dumandà per agid. Tals cas datti tschients, millis en l’archiv da la Confederaziun.
Plirs tschients assassinads
Appels e cloms d'agid che n’han betg adina chattà in'ureglia averta. En l'aria saja perquai in pau la renfatscha che las autoritads svizras n’hajan betg fatg avunda per gidar, di Christina Späti. Mo probabel na saja la Svizra a l'entschatta era betg stada conscienta da la situaziun precara. Cun il temp sentian ins dentant schon, ch’ils emploiads dals consulats savevan ch’i n’è betg in bun segn sch'insatgi è vegnì deportada en Germania. «Sch’els han udì da quai han els savens reagì pulit spert, ed han empruvà da contactar la persuna. Els han era dumandà sch’els possian visitar la persuna e sch’els possian purtar pachets cun victualias.» Betg adina han quellas intervenziuns purtà fritg. Enfin ussa saja enconuschent, che plirs tschient burgais svizzers sajan vegnids assassinads durant quels onns.
Emprender dal passà
I dovri dentant anc dapli perscrutaziun, di Christina Späti. Blers destins na sajan anc betg sclerids. Quai fetschia dentant basegn. Betg mo pervia da la gistadad, mabain era per emprender da quai ch'è stà. «Tge pudain nus far per ch'insatge uschia na capita betg puspè? Nua stuain nus far adatg, nua stuain nus metter cunfins? Na stuain nus betg proteger a moda speziala tschertas minoritads?».
I na giaja betg mo per il passà, di Christina Späti. Da perscrutar l’istorgia saja era fitg impurtant per noss temp ed anc pli fitg per il futur da nossa societad.
RR actualitad 12:00