La Chesa Planta era vegnida fabritgada l'onn 1593 da la famiglia von Salis. Dal 1760 era ella lura vegnida engrondida en ina chasa dubla. Dal 1817 è la chasa vegnida en possess da la famiglia Samedrina von Planta, ch'ha era dà il num Chesa Planta a l'edifizi. Dapi il 1943 è la chasa patriziana ina Fundaziun cun la finamira da mantegnair e sustegnair la cultura e la lingua rumantscha. Oz cuntegna la chasa imposanta amez Samedan l'archiv cultural da l'Engiadin'Ota (enfin la fin da l'onn), in museum d'abitar, ina biblioteca cun ina da las pli preziusas e pli grondas collecziuns da manuscrits e cudeschs en lingua rumantscha e localitads per occurrenzas culturalas.
Da la chasa d'abitar a la chasa da cultura
La famiglia von Salis aveva construì la chasa sco chasa da purs nobla e vivì en quella. 200 onns pli tard ha ella midà possess e la nova possessura, la famiglia von Planta, l'ha numnada Chesa Planta. Durant il 20avel tschientaner è la chasa vegnida transferida dad ina chasa d'abitar en ina fundaziun. Motiv: mancanza d'ertavels.
En il center steva Elisabeth von Planta, maridada cun Rudolf von Planta, ch'ha ertà la Chesa Planta dal 1903. Las stads han els passentà a Samedan, il rest da l'onn en l'Italia, a Cuira u a Turitg. Ertavels n'han els betg gì, lur trais uffants èn tuts morts cun dus onns. Suenter la mort da Rudolf decida ella perquai dad ertar la Chesa Planta a sias trais nezzas, ch'han mintgamai passentà las vacanzas tar lur tanta en Engiadina.
Da las trais soras Marie, Nina e Lily na po dentant nagina sa metter avant da viver en la Chesa Planta, vender na vulan ellas la chasa dentant era betg. Ellas sa sentan colliadas cun la Chesa Planta ed era cun la cultura e lingua rumantscha. Perquai decidan ellas da fundar ina fundaziun ch'ha la finamira da mantegnair e sustegnair la cultura e la lingua rumantscha. Dal 1943 vegn quella fundaziun fundada. Oz è Chasper Pult president da quella.
L'inauguraziun sa retardescha
L'onn 1943 munta per la Chesa Planta in nov cumenzament. Igl era dentant in cumenzament fulminant. L'october 1943 èn numnadamain sgulads aviuns americans sur la vischnanca da Samedan ed han bittà giu bumbas. Ina è explodida sin la plazza davant la Chesa Planta ed ha chaschunà donns pli gronds.
Las bumbas eran previsas per destruir ina fabrica d'aviuns en Germania, la vista era dentant nauscha ed uschia han ellas tutgà Samedan. Cun pajaments da reparaziun americans èn ils donns vegnids cumadads e la Chesa Planta ha pudì vegnir inaugurada dal 1946 cun ina gronda festa. La Samedrina Baldina Cantieni Kobi sa regorda anc vi da quels muments. Tranter auter aveva Jon Pult tegnì in pled da bainvegni. El era l'emprim bibliotecari da la Fundaziun de Planta.
Dadens las miraglias istoricas
Passa 40 localitads ha la Chesa Planta, stanzas, stivas, sulers e stgalas da crappa. Ina part dad ellas èn accessiblas al public. Il museum d'abitar permetta a visitadras e visitaders da dar in sguard retrospectiv en la vita signurila da l’Engiadina e resplenda il stil da vita aristocratica europeica che ha durà plirs tschientaners. Uschia descriva la Chesa Planta il museum sin sia pagina d'internet. En la part museala da la chasa sa chatta mobiglia originala, per part restaurada. Mobiglia sco era objects che vegnivan pli probabel nizzegiads da la signuria da quel temp.
In ch'enconuscha bain las stanzas è Ottavio Clavuot. El è creschì si vis-à-vis da la Chesa Planta ed ha manà blers onns visitadras e visitaders tras la chasa.
L'um da 75 onns ha bleras regurdientschas en connex cun la Chesa Planta. Saja quai vi da las visitas da las trais soras von Planta a Samedan, ma er grazia a sia gronda savida davart l'istorgia da la famiglia e la chasa. Ottavio Clavuot ha era lavurà sco bibliotecari en la Chesa Planta e sco tal ha el inventarisà ina part da la correspundenza dals Plantas per il «Familienverband der von Planta». La biblioteca sezza che sa basa sin la biblioteca privata da las famiglias von Salis e von Planta cuntegna curunas plainas cun cudeschs, per gronda part en lingua latina, paucs en rumantsch, talian e tudestg.
-
Bild 1 von 18Legenda: La biblioteca da la Chesa Planta sa basa sin la collecziun da cudeschs dals von Salis ed ils von Planta. Fundaziun de Planta
-
Bild 2 von 18Legenda: Durant ina visita dal museum da la Chesa Planta pon ins visitar la stanza cotschna... Fundaziun de Planta
-
Bild 3 von 18Legenda: ...la stanza violetta... Fundaziun de Planta
-
Bild 4 von 18Legenda: ...ina stiva ni sala da mangiar... Fundaziun de Planta
-
Bild 5 von 18Legenda: La stanza da durmir cun il spievel majestus e marcant vid la paraid. RTR
-
Bild 6 von 18Legenda: Ils sulèrs èn immens lungs ed imposants en l'edifizi amez Samedan. RTR
-
Bild 7 von 18Legenda: ...e passar tras il sulèr. Fundaziun de Planta
-
Bild 8 von 18Legenda: En egl dattan er tut ils pitschens detagls sco per exempel las stgalas en chasa. RTR
-
Bild 9 von 18Legenda: In'autra da las en tut passa 40 localitads en Chesa Planta cun ils maletgs cun rams en aur. RTR
-
Bild 10 von 18Legenda: La stanza blaua cun tapetas marcantas. RTR
-
Bild 11 von 18Legenda: Numerus portraits da persunalitads da las famiglias Planta e Salis orneschan las stanzas. RTR
-
Bild 12 von 18Legenda: Maria Ulrica de Planta-Samedan, naschida Planta-Reichenau 1830 – 1903 RTR
-
Bild 13 von 18Legenda: ... er las paraids e portas èn per part decoradas. RTR
-
Bild 14 von 18Legenda: Il museum cuntegna era ina collecziun da vestgadira. RTR
-
Bild 15 von 18Legenda: Part dal museum d'abitar en Chesa Planta fan er numerusas armas. RTR
-
Bild 16 von 18Legenda: En la stgaffa da clavs sa scuntran il passà ed il preschent. RTR
-
Bild 17 von 18Legenda: Davos la Chesa Planta sa chatta in grond iert, avert per il public. RTR
-
Bild 18 von 18Legenda: Vista sin la Chesa Planta a Samedan da sut ensi, anc cun fastitgs d'in portun d'entrada. Fundaziun de Planta
La vita dad oz
Ozendi porscha la Chesa Planta in vast program cultural durant la stad. La manadra Martina Shuler-Fluor ha la clera finamira che la chasa saja IL center da cumpetenza per lingua e cultura rumantscha en Engiadin'Ota. Render attent vul ella sin quai cun numerusas occurrenzas per rumantschas e rumantschs, ma er per giasts.
Questa stad vegn mussada in'exposiziun d'egliers, pli tard ina davart la lingua rumantscha: «putèr - a global language». I dat divers concerts ed ina guida teatralica da notg tras chasa.
In segund giubileum en chasa vegn festegià quest onn dals 10-21 da fanadur. Lura han lieu per la 50avla giada ils curs da rumantsch puter.
La gronda festa da giubileum da la Fundaziun de Planta Samedan, è ils 15 da fanadur 2023.