Europa – co vai? - 10 dis sin viadi tras l'Europa da l'Ost

L'Europa è en ina transfurmaziun. Tut sa mida, i dat novas constellaziuns, grondas malsegirtads, dentant forsa era schanzas e sfidas? Co vesan quai Rumantschas e Rumantschs che vivan en l'ost da l'Europa?

• Co èn ellas insumma sa tschentadas en l'Europa da l'Ost?
• Co è la vita en lur pajais?
• Co resentan ellas la situaziun politica actuala?

Prisca Bigliel è da viadi e nizzegia la stad per ir ora – ir sur il cunfin per vesair, sentir, dumandar, mussar en il lieu sez co ch'i va actualmain cun Rumantschas e Rumantschs en quest temp da midadas.

1. fermada: a Vienna tar Seraina Caduff

La Lumneziana viva dapi passa 25 onns a Vienna. L'amur e la scolaziun sco terapeuta d'art han manà la dunna da 49 onns en l'Austria. Cun ses partenari e ses figl viva ella da manaivel da Schönbrunn.

Impressiuns da Vienna

Actualmain saja la situaziun puspè stabila, i vegnia discurrì bler dad immigraziun, era sche las cifras mussian in'autra realitad. Quai ch'ins sentia il pli fitg saja la chareschia. Tut saja vegnì pli char, di Seraina Caduff.

2. fermada: a Belgrad tar Ivar Trippolini

Quatter onns ha il Samedrin vivì cun sia famiglia en la chapitala da la Serbia. Uss hai num returnar en Svizra, nua che sia dunna vegn puspè a lavurar per la Confederaziun tar la DEZA – la Direcziun per svilup e collavuraziun – da Berna anora ed el sez è avert nua ch'il viadi professiunal maina el. Il politolog ch'ha bajegià si ils ultims onns ina firma da marketing pudess schizunt s'imaginar da returnar a dar scola primara.

Impressiuns da Belgrad

In grond problem da la Serbia saja l'emigraziun, di l'um da 47 onns. Blers giuvens e bleras giuvnas bandunian lur patria ord mancanza da perspectivas.

Quai che pertutgia la relaziun tranter la Serbia e l'Uniun europeica dettia parallelas cun la Svizra, manegia il politolog: profitar gea, far part plitost betg.

3. fermada: a Böhönye (Ungaria) tar Irène e Tumaisch Desax

Avant tschintg onns han els bandunà Mustér e laschà enavos lur chasa, lur dus figls e famiglia, fragliuns e collegas ed èn sa chasads en il vest da l'Ungaria, datiers dal lai da Balaton. La decisiun d'emigrar gist en quest pajas hajan els prendì suenter ina visita tar in cumpatriot da Mustér ch'els han visità sin in da lur numerus viadis cun il camper.

Lur gronda chasa ch'els han chattà a Böhönye han els renovà per part en atgna reschia ed er il grond curtin han els zic a zic transfurmà e midà tenor lur ideas. Adina na saja betg tut ì tenor giavisch, en tals muments haja ina spassegiada cun il chaun Chicca gidà, di Tumaisch che numna lur chaun era «poppa». In chaun en questa fasa da la vita n'era dal reminent betg planisà, dentant per spendrar ella da la mort, sajan els sa decidids da prender ella e na stettian nagina secunda mal da questa decisiun.

Impressiuns da Böhönye

Els sajan la gronda part dal temp qua en lur chasa, hajan fitg buns contacts cun ils vischins, sur politica na vegnia dentant betg discutà grond. Tumaisch ed Irène na resentian naginas restricziuns dal stadi, anzi sco emigrants vegnian ins sustegnì fitg bain. Che Victor Orbàn polarisescha adina dapli – er entaifer il pajas – quai audian e vesian ins era qua.

La decisiun d'emigrar en l'Ungaria saja stada l'endretga, dian l'anteriur manader dal RAV, dal Center regiunal d'intermediaziun da lavur a Glion, e l'anteriura responsabla per ils secretariats da medis a l'ospital regiunal a Glion. Els speran da restar sauns ed uschia anc ditg pudair giudair lur pitschen paradis ch'els han creà.

La chasa avant e suenter

4. fermada: a Červená (Tschechia) tar Sandro Maissen

Dapi tschintg onns vivan il Sursilvan e sia dunna Eliane en in pitschen vitg en il sidvest da la Tschechia, datiers dal cunfin cun la Bavaria. Qua en quest lieu aveva la famiglia dad Eliane – ch'è creschida si en Svizra, ha dentant ragischs tschecas – in bain puril cun bisons ed abitaziuns da vacanzas.

Dapi ch'il giuven pèr ha surpiglià il bain saja bler sa midà. Il bainstar dals animals stat al scolast ed a la fisioterapeuta fitg a cor. Il dumber d'animals crescha ad in crescher. Sper ils 19 bisons vivan era trais chavals, dus chauns, dus giats ed in portg sin il bain puril ch'ils dus emigrants han numnà «Caldis», il pled celtic per guaud,

Impressiuns dal bain puril «Caldis»

Le mentalitad tscheca saja sco tar blers auters pajas slavs. La glieud saja l'emprim plitost da quai reservada, enconuschian ins lura in l'auter saja la glieud dentant savens fitg cordiala e servetschaivla. Emprender la lingua saja stà pli difficil che quai ch'els avevan pensà, ma ussa giaja quai detg bain.

Da princip giaja bain cun la Tschechia, schegea che la chareschia saja era qua in fitg grond tema. Blers giajan perquai a lavurar sur il cunfin en la Germania nua che las pajas sajan in toc pli autas. Els sezs vesan lur futur en la Tschechia, il bain puril haja grond potenzial, saja quai cun la tratga dals bisons u cun la purschida turistica da lur «Caldis».