Siglir tar il cuntegn

Header

video
La Rezia alpina (*1573) - finalmain edida
Or da Telesguard dals 23.09.2021.
laschar ir. Durada: 3 minutas 24 Secundas.
cuntegn

La descriptio da Chiampell «Vox muris Alpini arguta» – guida tar las mirveglias dal 16avel

Avais fatg las cofras? Nus faschain in viadi – in viadi enavos en il temp. Pli precis enavos en il mund mirveglius dal 16avel tschientaner. Grazia a la nova ediziun da la «Raetiae alpestris topographica descriptio» sa uss ina e mintgin s’approfundar en il mund da Durich Chiampell.

audio
L'ovra da Durich Chiampell che descriva il Grischun – uss en ina nov'ediziun cumpletta
ord Actualitad dals 23.09.2021.
laschar ir. Durada: 4 minutas 23 Secundas.

Engiadinais valurus, mungias ignorantas, mieurs alpinas e perfin draguns, l’ovra da Durich Chiampell fa reviver il Grischun dal 16avel tschientaner en tut sia varietad. A partir dad uss po mintgin e mintgina leger sias istorgias. Sia Raetiae Alpestris Topografica Descriptio è finalmain accessibla.

Gia il titel Raetiae Alpestris Topografica Descriptio, lascha supponer ch’i sa tracta qua dad in’ovra plitost cumplitgada. L’impressiun è giustifitgada. Quai ch’il preditgant e refurmatur Durich Chiampell aveva scrit en il 16avel tschientaner ha fatg rumpatesta a generaziuns dad istorichers ed istoricras.

Suenter 448 onns finalmain edida

Uschia èsi er stà per il team enturn l’istoricher ed elavuratur principal Florian Hitz. Per transcriver, translatar e commentar la Descriptio latina da Chiampell han els duvrà 12 onns:

La difficultad da quest latin era che Chiampell era in autur fitg ambiziunà. El vuleva scriver en stil virtuus ed ha construì frasas difficilas e cumplitgadas. Da translatar quellas en tudestg era ina sfida.
Autur: Florian Hitz istoricher ed elavuratur principal

Ed uss è l’ovra monumentala finalmain edida. Pagina per pagina datti l’original latin e gist daspera la traducziun tudestga. Trais toms en bordeaux, argient e marin. 5 kilograms istorgia grischuna, che onureschan mintga curuna da cudeschs.

La Marella da la «Vox muris Alpini arguta» ed autras mirveglias

Avrir la box Serrar la box
La vusch gizza da la mieur alpina
Legenda: La vusch gizza da la mieur alpina Ozendi èn quai ils tschivels da las muntanellas ed ensemen è quai be in exempel per il mund famigliar e tuttina ester, che Chiampell descriva. Keystone

Essas prontas e pronts, fatg las cofras? Cun la Marella pudais Vus far in viadi enavos en il temp – enavos en il mund mirveglius dal 16avel tschientaner, che la descriptio revelescha.

Quel mund è bler main lungurus sco quai ch’i tuna prima vista: Igl è in mund sgiaglià cun muntanellas, muntognas e draguns, ma er Engiadinais valurus, in latin cumplitgà e mungias putgantas. Nossa guida da viadi en quest mund famigliar e tuttina ester è Florian Hitz, l’istoricher ed elavuratur da l’ediziun nova – nossa maschina da temp: la descriptio da Chiampell.

In’onur per mintga cudeschera bain dotada

Dentant betg be, di Cordula Seger, manadra da l’Institut grischun per la perscrutaziun da la cultura IKG:

Igl è vairamain ina chaussa fitg captivanta e grazia ad ina traducziun tudestga fitg bella e fluida er in plaschair da leger. Grazia ad in register san ins tscherner precis quel chavazzin, ch’interessa. Sajan quai urs, muntanellas u lieus preferids – ins sa platga exactamain là, ins sa s’approfundar e quai va ad ir a mintgin uschia – ins legia simplamain vinavant.
Autur: Cordula Seger Institut grischun per la perscrutaziun da la cultura IKG

La descriptio vala sco ovra da referenza per l'istorgia grischuna. Sco patrimoni cultural ha ella bullà la vista sin il Grischun enfin al di dad oz. Ses cuntegn era bain enconuschent, ma il text original savevan leger u perfin chapir be ils profis. L'ediziun da l'IKG è l'emprima ediziun integrala tenor l'original.

Chiampell n'ha betg pudì edir sia Descriptio

Il refurmatur e preditgant Durich Chiampell ha scrit trais onns vid sia Descriptio. Quella avess stuì far part ad in’ovra pli gronda da tut la Confederaziun. Ses incumbensader, il teolog turitgais Josias Simler, è dentant mort, avant ch’el ha pudì finir questa survista. Chiampell è restà inedì – il Bundstag da las Trais Lias, la regenza grischuna da quella giada, era massa spargnusa per edir l’ovra monumentala da 650 paginas.

La Vita e cretta davart Chiampell e «Patria mea dulcissima»

Avrir la box Serrar la box
650 paginas patria geografica e spiertala –
Legenda: 650 paginas patria geografica e spiertala – quai è la descripziun da la topografia da la Rezia alpina da Chiampell. RTR, Isabelle Jaeger

Co che Vus sco lectura u lectur da quest artitgel savais gia, sa spievla en la «Raetiae alpestris topographica descriptio» il Grischun dal 16avel tschientaner.

A tgi che sfeglia la transcripziun e traducziun, sa mussa dentant betg be in panopticum da muntognas, chastels e perfin draguns, ma er las ideas e perspectivas da l’autur Chiampell. Durich Chiampell era bain umanist ed istoriograf, ma en emprima lingia in refurmatur ardent.

Perquai resplendian las lingias da sia ovra maxima betg be sia patria geografica, ma er sia patria spiertala, quinta l’elavuratur Florian Hitz a la Vita e cretta. Sias impressiuns chattais vus sut quest link.

Ma ils scienzads – ed oz il di er las scienzadas – en Grischun han adina puspè s’occupà da la descripziun da las Alps reticas da Chiampell. Ed uschia vala quella sco emprima gronda ovra da l’istorgia grischuna e Chiampell sco bab da l’istorgia grischuna.

Chiampell [Campell], Durich (lbiografia tenor LIR)

Avrir la box Serrar la box

* ca. 1510 a Susch, † ca. 1582 a Tschlin. Figl da Caspar (Chasper), guerrier ed aderent da la Refurma. ∞ 1) Serena (n. Hug?), 2) NN (n. Bisaz?). Div. variantas da num: Duri(s)ch Ch(i)ampel, tud. Ulrich Campell. Studis nunenconuschents, instrucziun da lat. tar Philipp Gallicius, preditgant e refurmatur. C. ha predegià en numerusas vischnancas grischunas, o.t. en l'Engiadina, nua ch'el ha proclamà la cretta refurmada. Il battaisem d'urgenza, accumplì a sia figlia tras il bab, ha manà a la Disputaziun da religiun a Susch (1537) ch'è stada impurtanta per la refurmaziun en l'Engiadina. C. ha cumbattì, ens. cun auters refurmaturs grischuns, las allianzas mercenarias ed è vegnì implitgà pliras giadas en conflicts politics. Intimà dal teolog turitgais Josias Simler, ha el redigì suenter il 1570 per incumbensa da la Confed. la part grischuna da la descripziun dal pajais, publitgada pir en il 19. tsch. en ils dus toms «Raetiae alpestris topographica descriptio» (1573, tud. 1851, rum. 1884) e «Historia Raetica» (tud. 1851). Omaduas descripziuns manifestan in viv confess a la structura democratica dal Stadi da las Trais Lias e surtut a la lingua e cultura rum. sco era ina tenuta defensiva visavi influenzas dal tudestg. Il 1562 è cumparì ses «Ün cudesch da psalms» (576 p.) cun chanzuns spiritualas ed in catechissem – l'emprim text scrit en vallader. Daspera ha el translatà dramas biblics ch'èn vegnids represchentads a Susch: «Giuditta e Holofern» (1554), l'emprim gieu religius en vallader, e «Joseph, figl d'Israel» (1564). L'operusitad da C. en la baselgia da S. Regula a Cuira (1570-74) è stada da curta durada causa las circumstanzas politicas e sias enconuschientschas manglusas dal tudestg. L'ultim decenni da sia vita ha C. passentà a Tschlin en l'Engiadina Bassa, nua ch'el ha terminà sias ovras en latin.

Marella / Telesguard / Vita e cretta

Artitgels legids il pli savens