La Marella - La pussanza da l'odur

Odurs èn adina enturn nus: tant las bunas sco las schlettas. E nus sentin quellas grazia a noss nas ed ils bun 400 recepturs d'odur che nus avain là. L'entir process d'odurar è bain fitg cumplex, dentant simplifitgà pon ins dir che mintga singul da quests recepturs che nus avain en il nas po percepir ina odur specifica, sco per exempel vaniglia u mustgat. Quai funcziuna sumegliant al princip da clav e mischlos: pir cura ch'il molecul d'odur en l'aria (la clav) tutga cun trair flad sin il receptur d'odur specific per quest'odur en noss nas (mischlos), dat quest receptur directamain vinavant l'impuls a noss tscharvè e signalisescha uschia tge odur ch'igl è.

Tut tenor cumplexitad da l'odur vegnan be in, singuls u plirs recepturs activads. Uschia ch'i dat las pli differentas cumbinaziuns da recepturs per las differentas odurs che circumdeschan nus di per di en nossa vita. L'odur da café consista per exempel da bun 100 differentas cumponentas, l'odur da la rosa schizunt da 500.   

E cunquai che questas infurmaziuns d'odur van directamain en il sistem limbic da noss tscharvè – là nua ch'era nossas emoziuns, noss sentiments e nossas experientschas èn – han ellas er directamain in effect sin noss sentir ed agir. Pertge nus arcunain las odurs en noss tscharvè mintgamai era gest cun las emoziuns che nus avain durant l'odurar. «Quai che declera la fin finala er daco ch'ins po cun odurs per exempel emprender meglier, esser pli motivà e concentrà u ch'ins po cun ellas er relaxar, prender davent temas ed schizunt afrodisiar insatge», declera Christina Cavigelli che posseda ensemen cun il parfumader e droghist da Cuira, Patrick Stebler in'interpresa d'odurar stanzas.

Tema pon ins odurar

Tge influenza ch'odurs han sin nus umans han gia differents studis pudì demussar. Uschia han tests cun probandas e probands per exempel pudì cumprovar che nus pudain tant odurar sch'ina persuna ha tema, sco era che questa odur da tema fa nus pli empatics. Probandas e probands ch'han odurà il suaditsch da persunas ch'han gì tema, han numnadamain gì sumegliantas valurs d'empatia tar fotografias da persunas ch'han fatg mal, sco tar las persunas che n'han betg fatg mal.

In auter studi ha pudì mussar ch'il fried masculin fa ch'umens sentan pli pauc mal. Pertge l'odur masculina chaschuna stress en l'uman. E quest stress fa ch'ins senta la fin finala pli pauc mal. Chattà quest effect han scienziadas e scienziads americans be grazia ad ina casualitad. Pertge cura ch'umens faschevan ed observavan l'experiment davart il sentiment da dolur cun ratuns e mieurs, sa cumportavan quellas auter che sche dunnas faschevan quai. La fin finala han els chattà ora ch'igl è l'odur da l'um che fa ch'ils ratuns e las mieurs sentan pli pauc mal e che questa odur para d'esser ina odur universala tar ils mamifers masculins.

L'odur che fa tut pli positiv

E tge schessas sch'i dess ina odur che fa che nus valitain tut pli positiv e che nus restain er gugent in zic pli ditg en in lieu? Gea, era quell'odur datti e nus enconuschain ella fitg bain: Igl è l'odur da vaniglia. Persunas ch'han per exempel odurà vaniglia durant valitar persunas han fatg quai per 15% pli positiv che questas persunas senza l'odur da vaniglia. Quai è be in da plirs studis ch'han pudì cumprovar l'effect da vaniglia sin nus umans.

«Vaniglia datti gea er en il latg da la mamma», explitgescha il parfumader Patrick Stebler. «E quai è il lieu, nua che nus sentin per l'emprima giada segirezza, confidanza e cordialitad.» In sentiment che restia l'entir vita cumbinà cun quest'odur. Perquai na fai er betg surstar ch'experiments cun vaniglia en fatschentas han tenor Patrick Stebler cumprovà che la clientella resta pli ditg en il negozi e ch'ella è in zic pli pronta da cumprar insatge.

L'um che trenescha di per di ses senn d'odurar perquai ch'el ha sper sia parfumaria er in'interpresa d'odurar stanzas enconuscha bain era tge effect che bleras autras odurs han sin nus. L'odur da lavandra e melissa gidian da quietar, quella da grapefruit da sa concentrar e sch'ins cumbineschia questa anc cun l'odur da mandarina gidia quai d'emprender. «L'odur da la passiflora ensemen cun quella da la melissa gida da schliar la tema» explitgescha Patrick Stebler che di da sa sez ch'el saja in «freak d'odurs».

Per che l'odur ha l'effect giavischà en in local, èsi tenor sia partenaria da fatschenta Christina Cavigelli fitg impurtant da betg duvrar memia blera odur. «Sche ti vegns en ina stanza stoss ti avair il sentiment ch'igl odura bain, senza propi savair daco», di Christina Cavigelli che stat a Fidaz e che vegn en sasez dal neuromarketing. «Blers dovran ina memia auta concentraziun d'odur en lur butia, quai che fa lura mal la testa u ch'ins ha schlet.»  Dapi passa diesch onns sa fatschenta ella intensivamain cun odurs ed è bain infurmada er davart ils aspects scientifics.

Er sperma po odurar

Recepturs d'odurs na datti dentant betg mo en il nas, mabain dapertut en noss corp: uschia per exempel en nossa beglia, en noss cor, en la scufla u er en nossa pel. Quai ha il professer da l’universitad da Bochum, Hanns Hatt e ses team pudì cumprovar l'emprima giada avant passa 20 onns cura ch'el ha laschà intercurì ils cugliuns dad umens.

Daco ch’el ha fatg quai gest là, ha ina simpla raschun: Scienziads beltgs avevan numnadamain chattà tals recepturs extra-nasals en ils cugliuns da ratuns e Hanns Hatt ha vulì guardar sch’i dat qua eventualmain parallelas. Chattà ils recepturs d'odur tar l'uman ha el la fin finala l’emprim tar il sperma da l’um.

Cun l'odur sintetica da flurs son Gion han els schizunt pudì influenzar la direcziun e la spertadad dal sperma. «Ed or da quests resultats en il labor avain nus concludì che quests recepturs giogan in’impurtanta rolla per ch’il sperma chatta la via en il stgir tar la cella d'ov», sa regorda il perscrutader d’odurs Hanns Hatt tranter auter en l'emissiun «Leute» da SWR1.

Quests recepturs d'odur extra-nasals na savuran dentant betg sco noss nas. Nus na pudain betg savurar cun la pel. Tuttina activeschan quests recepturs tschertas funcziuns en noss corp sch'els vegnan en contact cun ina tscherta odur. In contact che succeda via inhalar, unscher en u mangiar.

Vegn la substanza «eugenol» per exempel en contact cun ils recepturs d'odur en la beglia, animeschan quels la producziun da «serotonin». E lez fa ch'i va meglier da digerir spaisas pesantas.

In auter exempel è l'odur «sandalore» ch'ha in effect positiv sin nossa pel, nua ch'igl ha 40 differents recepturs d'odur. «Las cellas da la pel sa dividan e sa movan pli spert cun l'odur sandalore. Quai che fa che la pel guarescha bun 30% pli svelt tar blessuras», explitgescha il professer Hanns Hatt ch'è cun ses 78 onns anc adina fitg activ en la perscrutaziun da l’odur.

Cun odurs cunter cancer

Curiusamain funcziuneschia quai be tar l'odur da lain da sandel ch'è vegnida fatga a moda sintetica per imitar l'odur. L'odur original dal lain da sandel haja dentant era in effect positiv sin nus umans. In effect che possia in di forsa schizunt salvar vitas, dat Hanns Hatt d’entellir. «En las cellas da cancer en la scufla ha quai recepturs d'odur che reageschan sin l'odur da lain da sandel. Quai che po far ch'il cancer crescha pli plaun.»

Fin ussa han el e ses team dentant be pudì cumprovar quai en il labor en il vaider da reagenza. Sche quai funcziuna propi era tar l'uman, ston l'emprim anc studis clinics cumprovar.

Tge ch'ils perscrutader e las perscrutadras han dentant gia chattà ora è che las cellas da cancer sa differenzieschan er puncto recepturs d’odur da la cellas saunas. «Auter che las cellas saunas han las cellas da cancer u enorm blers recepturs d'odur d'ina sort, milli ed er dapli, u ch'ellas han ina autra cumbinaziun da recepturs d'odur», declera Hanns Hatt en l'emissiun «Leute» da SWR1.

Fin ussa han els per exempel pudì constatar en il labor che l'odur «troenan», in'odur che vegn avant en la flura dal liguster, ha in effect positiv cunter il cancer en la beglia. E tar il cancer da la prostata èsi l'odur da la viola che fa che quel crescha pli plaun.

Products d'odur grischuns per l'entira Svizra

Odurs vegnan er en il chantun Grischun gia pli ditg duvrads en il sectur da sanadad e da la tgira. Mintgatant er per quietar ils confamigliars. «En la sala da spetga da la partiziun da tgira intensiva vegnan per exempel odurs che quieteschan duvradas», declera l'experta d'aromas Sandra Basuino da l'Ospital chantunal a Cuira.

Principalmain dovra l'ospital chantunal dentant odurs per tgirar lur pazients e pazientas. Quai èn odurs sco per exempel lavandra, mandarina, citrona u er schentsch. «Schentsch è per exempel bun cunter il malesser e citrona po esser fitg stimulant», manegia Sandra Basuino. Ils tractaments cun ils differents ielis d'odur èn mintgamai directamain integrads en la tgira, uschia che pazientas e pazients pon adina decider sch'els vulan in tal tractament u betg. Per exempel cun l'ieli da durmir cun il num rumantsch: «dorma bain». In ieli eteric che cuntegn tranter auter lavandra, melissa e mandarina.

Ils resuns dals pazients e da las pazientas sajan en mintga cas stads buns fin ussa, manegia l'experta d'aromas da l'ospital chantunal. Studis davart l'effect da la tgira cun ielis d'odur n'ha l'ospital chantunal betg fatg fin ussa. L'experientscha mussia dentant ch'i portia fritg. E lur products sajan dumandads. Instituziuns da l'entira Svizra empostian ils ielis eterics che vegnan maschadads da l'apoteca tenor atgna receptura.

Per restar sin il current en il mund da las odurs e dals aromas s'infurmeschan e sa barattan ella e sias collegas adina puspè. Atgnas perscrutaziuns cun odurs na fa l'ospital chantunal dentant betg.

«Maschaidatissis» u «stria d'ervas»

Odurs per sa sentir meglier dovra era la terapeuta d'aromas e spezialista da sanadad en la chasa d'attempads Cadonau. «Savens vegnan ils cussadentas e las cussadents sezs tar mai per dir ch'els vulessan ina tgira cun aromas», declera Tanja Caflisch. «Duvrar ina tgira cun aromas na dovria quai en sasez betg», conceda ella. «Igl è dentant adattà per augmentar il bainstar psichic e corporal.»

Impurtant tar ina tala tgira è d'eruir ordavant tge che duai insumma vegnir curà, tge malsognas che la persuna ha, tge medicaments ch'ella prenda tut e cunzunt er tge odurs che plaschan insumma. «Sch'jau n'hai per exempel betg gugent l'odur da rosas ed hai trasora questa odur en mes nas, lura na va quai a mai francamain betg meglier suenter il tractament», constatescha Tanja Caflisch che lavura dapi passa 15 onns en la chasa d'attempads Cadonau a Cuira. Ses surnum là saja «stria d'ervas» u schizunt «maschaidatissi» di ella cun in rir da cor.

Sper las odurs che plaschan e quellas ch'i dovra per cuntanscher l'effect giavischa, integrescha ella adina er in'odur ch’ha da far cun la biografia da la cussadenta u dal cussadent. Quai per ch'el u ella sa sentia er bain. Pertge la fin finala gioghia adina era l'aspect individual ina rolla, sch'i giaja per la tgira cun odurs, manegia ella e fa in exempel: «La tatta ha en mia uffanza adina fatg ina fitg buna petta d'oranschas. Quella hai jau charezzà. Ed ella m'ha quietà. E cun l'odur da l'oranscha ma sent jau perquai puspè catapultada enavos en l'uffanza nua ch'jau ma sun sentida bain e charezzada.» Ed uschia possia er l'odur d'ina oranscha avair in effect quietant, malgrà ch'ella è plitost stimulanta.

Prim success cun persuna dementa

La raschun ch'ella ha insumma cumenza cun la tgira cun aromas è l'experientscha ch’ella ha fatg durant ch'ella ha lavurà cun persunas dementas. Ella fascheva guardia da notg sin la staziun survigilada ed in um cun demenza na vegniva betg da durmir. Quatter da tschintg notgs fascheva el barlot, malgrà ch'el survegniva fitg ferms medicaments da durmir. «Jau hai gì il cletg che quellas persunas che manavan la staziun eran fitg avertas e ch'ellas han ditg ch’jau possia ina giada empruvar cun las odurs», sa regorda Tanja Caflisch dad in da ses pli gronds success en la tgira cun odurs. Pertge ad ella èsi grategià che l'um ha durmì quatter da tschintg notgs, grazia a sia maschaida d'in ieli cun odurs.

Insumma vesian ins fitg bain l'effect da las odurs tar persunas cun demenza, constatescha Tanja Caflisch che dat era curs da tgira cun aromas al Center da furmaziun per la sanadad e fatgs socials a Cuira.

In fitg bel mument ha ella per exempel gì cura ch'ella ha fatg in ieli per sa sentir bain per ina dunna cun demenza. Las odurs da test ch'ella haja duvrà per chattar ora tge odurs che plaschan, hajan gidà a la dunna da sa regurdar e da chattar en quest mument tar sa sezza. «Ella ha guarda sin mai plain legria e ditg tar l'odur da schember: Quai enconusch jau!», raquinta la terapeuta d'aromas, Tanja Caflisch, e manegia ch'i saja stà insatge fitg bel d'avair pudì gidar cun l'odur ad ina persuna cun demenza da sa chattar en las odurs.   

Podcast Marella

Nus dain in cuc davos las culissas, explitgain e mettain en context, sajan quai fenomens novs, u istorgias pac enconuschentas.

Ulteriurs audios e podcasts