Siglir tar il cuntegn

Header

video
Tge è ina ditga?
Or da Ditgas dals 02.11.2021.
Maletg: RTR laschar ir. Durada: 1 minuta 29 Secundas.
cuntegn

Nossa cultura «Nossas ditgas» – stafla 1

Guardan ins en la Crestomazia, lura chattan ins in grond stgazi da ditgas rumantschas. Tschintg da quellas preschentain nus en varianta filmica.

Ina ditga è dapli che ina istorgia, ina ditga cuntegna bain chaussas inventadas, ma era chaussas vairas. Bleras ditgas sa refereschan sin lieus existents e per part era sin eveniments capitads. Cuntrari a la paraula n'è betg tut inventà.

Per la seria da ditgas è vegnida filmada per idiom ina ditga.

Puter

La giunfra da Morteratsch 

Tar il raquint da «La giunfra da Morteratsch» sa tracti dad ina pseudo-ditga. Ella è scritta en in stil da ditgas cun in colorit local, ma sa basa sin in raquint. Quest raquint è però daventà popular sco ditga en il decurs dal temp.

video
La giunfra da Morteratsch – Nossas ditgas (Stafla 1, Episoda 1)
Or da Ditgas dals 28.10.2021.
laschar ir. Durada: 1 minuta 51 Secundas.

Text original:

Il giuven sain Aratsch amaiva ad Annetta, la figlia dal pur il pü rich da Puntraschigna. Sieu bap la vaiva però impromissa al chastlaun. Aratsch es partieu per l’ester ed es dvanto sudo. Scu uffizier è’l turno ed ho chatto a sia ameda sül let da mort, circundeda da fluors. Lönchezzas ho’l contemplo la fatscha sblecha, alura è’l saglieu in sella. In tuotta prescha è’l galoppo tar l’alp, inua ch’el vaiva perchüro la muaglia, ed inavaunt tal vadret. Lo ho’l do ils spruns a sieu chavagl ed es saglieu aint in üna sfessa dal vadret. Daspö lo nun ho üngün pü vis ad Aratsch.

Ill’alp Morteratsch vivaiva da quel temp il vegl Gian. Da not udiva el in sia tegia üna rumur singulera, scu scha qualchün chaminess cun lat dad üna muotta a l’otra. Üna vusch feminina plüraiva: «Mort Aratsch, mort Aratsch!» Que d’eira il spiert d’Annetta, chi d’eira eir zieva sia mort auncha lio vi da l’amo. Gian laschaiva cha’l spiert fatscha, e cur ch’el ho glivro da fer da sain, ho’l arcumando a sieu successur da fer il listess. Daspö cha’l spiert saja gnieu, saja l’alp nempe dvanteda pü früttaivla, hegian las vachas do bger dapü lat, saja la gramma gnida pü grassa e saja be pü da rer disgrazcho ün armaint. Ma il sain giuven nun ho vulieu il spiert, e cur ch’el es darcho gnieu ed ho plüro: «Mort Aratsch, mort Aratsch!», ho il sain dit üna sgrischaivla blastemma ed ho s-chatscho a la povra orma our da chamanna. Daspö lo nu s’ho il spiert da la giunfra mê pü musso. Però da quel di davent es il vadret creschieu ad ün crescher ed ho infra cuort temp cuverno l’alp, la tegia e tuot la val. Be la chamanna Boval ot sur il vadret e l’Isla Persa immez il glatsch e la naiv algordan auncha a l’alp d’üna vouta. In nots quietas però s’oda our da la profundited il plandschöz per Aratsch. In algordanza a quist clam «Mort Aratsch» ho il vadret survgnieu il nom Morteratsch.

Funtauna: Da questa ditga datti differentas funtaunas. Funtauna dal text quasura è bio-divers.ch

Sutsilvan

Libi e Limartsch

La ditga tracta d'in lai bel e d'ina palì che lagutta quai che vegn sperasvi.

video
Libi e Limartsch – Nossas ditgas (Stafla 1, Episoda 2)
Or da Ditgas dals 28.10.2021.
laschar ir. Durada: 1 minuta 35 Secundas.

Sels culms (pros da culm) da Mathon en dus lais pintgs. Egn e cler sco gl' argient, l'oter ena granda palé cun ava martscha. Gl’emprem ha num «Libî» (lai bial), l'oter «Limartsch». Tgi ca vommi vei agl Limartsch, vigni tratg giaudaint a vigni or alla turvasch da Pazen. Igl raquintan en' istorgia da que lai:

Enea avant blear onns nava ena dunna en beal gi d'Avust sper igl Limartsch vei culla manadira ad igl targliun. Igl era tgold a massas mustgas. La biestga ha antschiet ad isar ad e saglida vei agl Limartsch. Là ela fundada. La dunna veva mess las clafs segl targliun, a quellas en vagnidas or alla turvasch da Pazen.

Funtauna:
Crestomazia, volum XIV, Caspar Decurtins

Glossar

Avrir la box Serrar la box

turvasch = Brunnen
targliùn = Schleife, Heuschleife
manadira = Fuhrwerk
isar = biesen (panikartiges Davonrennen des Viehs bei grosser Hitze)

Vallader

Il s-chazzi in Tschanüff

La ruina da Tschanüff sper Ramosch è la pli gronda ruina dal Grischun. Oriundamain è il chastè vegnì fabritgà enturn ils onns 950. Il chastè è vegnì destruì quatter giadas, ina giada era pervi da guerras dals indigens cunter il chastellan. Dal chastè da Tschanüff datti pliras ditgas.

video
Il stgazzi nel Tschanüff – Nossas ditgas (Stafla 1, Episoda 3)
Or da Ditgas dals 28.10.2021.
laschar ir. Durada: 1 minuta 31 Secundas.

Nel chaste Tschanuff sper Ramosch vain amo tot hoz discurrü e pretais, chi giascha sotterà ün grandius s-chazzi, contgnant in monaida, giojas e raba coustaivla d'ün imens valor. As vezza nel usche dit «Schler s-chür» amo uossa grondas fouras, stat büttà sü in tschertga dal suppost tesor; usche cha dit «Schler» ais stat sprafondi e schvutrà pertot intuorn.

Il tresor pero non podet mai gnir chattà per tour in possess, as haja preschantà ün grand chan, cun tschera brusca, mossand ils daints e spaventà lur intrapraisa.

Funtauna: Crestomazia, volum XI, Caspar Decurtins

Sursilvan

Il caluster de s. Bistgaun

La ditga tracta d'in caluster ch'era quaidus. En sasez avess el gì dad emplenir mintga giada la glisch perpetna cun paintg d'alp u saiv, ma el prendeva era sez adina gugent in zic per mangiar. Cun consequenzas ...

video
Il caluster de s. Bistgaun – Nossas ditgas (Stafla 1, Episoda 4)
Or da Ditgas dals 28.10.2021.
laschar ir. Durada: 1 minuta 48 Secundas.

Avon onns haveva la baselgia de s. Bistgaun de Degen in agen caluster. Quel stueva naturalmein ir mintga di ora S. Bistgaun a tuccar il zenn de stizzar. Cun quella caschun stueva el adina seperschuader, che la glisch perpetna ardi. Sch'ei muncava zatgei vid il lamegl, ni sch'il grass fuva per ir ora, stueva il caluster dar cavegl. Pagar ils quens persuenter laschava el natural igl ugau de S. Bistgaun.

Da lezzas uras haveva ins ni amplas electricas, ni baus de petroli. Per ordinari ardeva ins pieun culau, ni seiv. Quei dava capeivlamein mintga damaun pli u meins cunfar vid la glisch. Denton haveva in dils calusters pegliau in agen vezi. Essend empau luadetschs, haveva el entschiet a litgar ed aschia schigiau il pieun della glisch. El prefereva per quei motiv la glisch de pieun.

Mintga gada ch'el haveva empleniu la cuppa cun pieun, dava el ina egliada de quei schliet vi sin S. Bistgaun e scheva: «Bistgaun, Bistgaun, jeu letgel!» II schani haveva fatg quei mistregn gia ditge liung, e s. Bistgaun haveva aunc maina dau sinzur.

Mo igl ugau-baselgia haveva entgiert, ch'il pieun vegneva cun in stoda ried dil meins. El ha giu pli u meins dubi; perquei seresolva el de mirar co la caussa stetti. Ina damaun va el bein marvegl viadora s. Bistgaun [e] sezuppa en davos igl altar grond. II caluster vegn, tucca il zenn de stizzar e dat silsuenter uorden alla glisch. Havend puspei empleniu la cuppa cun pieun tocca sum, mira el de quei spuentau vi sin s. Bistgaun e di: «Bistgem, Bistgem, jeu letgel!» Schend quels plaids, catsch' el dus dets el pieun e fultscha quels en bucca, litgond giu els, sco sch'ei fuss mel. Igl ugau davos igl altar sto bunamein rir dad ault ora; mo tuttina stat el mureri. «Bistgem, Bistgem, jeu letgel,» fa ei per la secunda gada, ed il litgar dil caluster sefa puspei udir. Per la tiarza gada bogna il caluster ses dets el pieun della cuppa e di: «Bistgem, Bistgem, jeu letgel!» Mo enaquella aud' el neu davos igl altar ina vusch profunda, che di: «Sche letga, caluster dil nausch!»

Miez snarrius dalla tema dat il caluster, ch'arveva ual la bucca per catschar per la tiarza gada la detta en quella, in griu e cuora da baselgia ora, ch'el dat bunamein en venter. Da gliez di naven seigi el mai ius ora s. Bistgaun a tuccar il zenn de stizzar pli. Mo il pieun della glisch seigi suenter staus bunamein il miez pli redeivels.

Per il film è il text vegnì scursanì libramain da RTR cun agid dad ina linguista.

Funtauna: Annalas da la Societad Retorumantscha, 1938, volum 2, Autur: Anton Derungs: «Entuorn las ruinas de Surcasti : enzacontas detgas e praulas risdadas da ed ondas»

Glossar

Avrir la box Serrar la box

cavegl = Ordnung halten, sich sputen.. (tenor vocabulari sursilvan pliras muntadas)
pieun culau = geschmolzene, gegossene Alpbutter
seiv = Talg, Zaun
cunfar = Betragen, Benehmen, Lebensweise, Handeln, Tun, Treiben, Verkehr, Getue, Geschäftigkeit
vezi = Laster
luadetsch = naschhaft
ditgas grischunaisas = Bündner Sagen

Surmiran

L’avagna d’or aint il crap cotschen

Questa ditga rapporta dad in scolar da la scola naira e co el pudeva striunar nà aur. Be ina piculezza basta per che l'agir dal scolar da la scola naira na resta betg medem sco avant.

video
L’avagna d’or aint il crap cotschen – Nossas ditgas (Stafla 1, Episoda 5)
Or da Ditgas dals 28.10.2021.
laschar ir. Durada: 1 minuta 42 Secundas.

Segl teritori de Surava egl ena felsa, tgi vign numnada «Crappa cotschna».

Avant blears, blears ons nivigl dagliunsch notiers en scolar della scola neira. Mintg' on rivav' el segl madem de. El gieva ainta Grappa cotschna e meteva en cup aint sot ena fessa della felsa. El lascheva aber mai neir aint ensatgi cun el. Loter on, tgi el turnava, catav' el adegna igi cup plagn d'or. Maschel Uali, tar cal el steva adegna sur not, era g adegna se pigls igls, per far mussar ad ei ch’ella avagna or. En'eda ò el alloura detg: „Ea, loter on, scu tgi turn, pudez neir aint cun me.» Maschel Uali salegrava schon sen loter on, ma el o pudia salegrar plang sia, igl scolar della scola neira e mai turno ple.

Funtauna:
Crestomazia, volum X 1. part, Caspar Decurtins

RTR social

Artitgels legids il pli savens