La tradiziun dals pastiziers grischuns va enavos fin en il 15avel tschientaner. Pervia da la povradad da lez temp è la populaziun indigena stada sfurzada da bandunar lur dachasa per fadiar daners ed il paun da mintga di en l'exteriur. Entant ch'ils abitants en Surselva ed en il Grischun Central han fatg servetschs da mercenaris, han las abitantas ed ils abitants da l'Engiadina, dal Puschlav, da la Bregaglia, da la Val Müstair e da la Val d'Alvra, per part er da Tavau e Partenz bandunà la patria per avrir en l'exteriur pastizarias u er chasas da café.
Venezia è stada la destinaziun principala fin il 1766
La citad da Venezia en l'Italia è stada en il 15avel e 16avel tschientaner la destinaziun principala per ils pastiziers grischuns. La citad ha purschì bleras pussaivladads da commerzi ed è uschia stada fitg attractiva per ils Grischuns e las Grischunas. L'enconuschent cronist grischun Nicolaus Sererhard aveva scrit il 1742 en sia «Delineaziun da tut las vischancas da las Trais Lias» che radund 3'000 Grischuns, cunzunt da l'Engiadina e la Bregaglia sajan ids a Venezia. Questa cifra è dentant probabel in zic auta. Ina statistica da la stad 1612 mussia che 110 persunas da l'Engiadina Bassa e 120 persunas da la Bregaglia sajan idas da lez temp a Venezia.
Ils Grischuns domiciliads a Venezia èn er stads quels ch'han offrì sco emprim il café sco bavronda en las chasas da café. Schebain ch'ins enconuscheva a Constantinopel il café gia dapi l'onn 1550, è il café arrivà da l'Egipta a Venezia pir enturn il 1645, nua ch'el vegniva vendì l'emprim be en apotecas sco medicament per in pretsch fitg aut. Pir enturn il 1680 han intgins Grischuns avert a Venezia las emprimas fatschentas cun café. Pli tard han commerziants armenians ed arabs er construì cafés e surpassà ils Grischuns cun tscherner la meglra sort da fava da café. Il 1766 han blers Grischuns stuì bandunar Venezia – quai pervia da la «surpopulaziun estra» entras ils Grischuns. Questa decisiun è stada il resultat da conflicts politics e d'ina allianza betg reussida tranter las Trais Lias e la Republica da Venezia.
Dentant betg be la citad da Venezia è stada ina destinaziun per ils pastiziers e cafetiers grischuns, era en autras citads europeicas èn sa domiciliadas pli pitschnas colonias avant il 1766.
Bainstanza entras ils pastiziers
Las cundiziuns da lavurar èn savens stadas diras e blers giuvens èn era morts en l'ester senza avair pudì turnar en lur patria. Tuttina è il desideri stà grond d'avair success en in auter pajais e blers Grischuns han nizzegià las pussaivladads per cuntanscher bainstanza e per pudair sustegnair lur famiglias a chasa.
Durant lur temp sco pastiziers en l'exteriur è il contact cun la patria savens restà. Blers han regularmain tramess daners a chasa ed èn suenter intgins onns puspè turnads per passentar il rest da lur vita a chasa. Quels ch'èn turnads han lura savens investì en chasas pumpusas che marcheschan anc oz ils vitgs da la regiun. Quests edifizis impressiunants demussan anc oz il bainstar ch'ils Grischuns han acquistà en l'ester. Quest success ha er contribuì a l'infrastructura e la furmaziun en il Grischun. Tranter auter èn uschia vegnids realisads projects da pionier, sco l'industria da hotellaria e scolas privatas. Il Lyceum Alpinum a Zuoz u l'Institut Otalpin a Ftan èn exempels dad instituziuns ch'èn vegnids sustegnids entras ils pastiziers.
La fin dals pastiziers en l'ester
L'emprima guerra mundiala e las crisas ch'èn suandadas han manà a la fin da bleras pastizarias en l'ester. Las colonias en las citads sco Venezia u Varsovia han pers lur impurtanza. Blers pastiziers e cafetiers han stuì serrar lur manaschis e l'influenza economica dals Grischuns en l'exteriur è ida enavos.
Funtauna
Or da l'archiv:
Pastiziers giogan er ina rolla en la segunda stafla «L'ultim Rumantsch»
La seria fictiva rumantscha «L'ultim Rumantsch» cuntinuescha e cun ella er las intrigas da la famiglia Durisch ch'è possessura da la pli gronda chasa da medias en Svizra. En la segunda mainan retschertgas per scuvrir in misteri da famiglia Ladina e Corsin fin a Genua en ina pastizeria. Co stat quella en connex cun la famiglia Durisch?