La migraziun da stad dals giuvens tschess cularins che n'han anc betg furmà in pèr, è dapi onns d'observar en il Grischun. En rotschas sco l'onn passà n'èn ils utschels dentant anc mai stads da viadi. Normalmain sajan els vi da sgular en gruppas da 10 enfin 20 tschess, di Sergio Wellenzohn, il spezialist d'ornitologia tar l'Uffizi da chatscha. Cunquai che la populaziun da tschess cularins en Frantscha haja patì da la grippa d'utschels l'onn passà – er quai in novum – hajan blers tschess perdì il partenari. Uschia èn quels tschess cularins era sa mess sin viadi encunter ost. Vis sin l'experientscha dals davos 20 onns è la pussaivladad ch'ins haja da quintar quest onn cun anc dapli tschess cularin pitschna, manegia il spezialist da l'uffizi.
A la tschertga da capiergnas ed attatga sin in animal vivent
Il tschess cularin tschertga capiergnas durant ch'el sgola en gronda autezza. En furmaziuns percurran ils tschess cularins ensemen en gruppa il territori. Els observan era auters animals che sa fan gugent vi da cadavers. Ed en rars cas mulesta il tschess cularin animals vivents, uschia sco schabegià sin in'alp a Degen, en Lumnezia, l'onn passà.
Tar il cas d'ina attatga cunter in vadè, nua che tschess cularins han blessà l'animal uschè fitg ch'el ha stuì vegnir durmentà, di Sergio Wellenzohn ch'il vadè n'aveva betg la pussaivladad da guntgir, uschia ch'il tschess ha blessà il vadè cun il bec tar l'entrada da la beglia.
Sias chommas e ses bec èn falombers. Il tschess cularin na po betg tschappar sia preda.
Il tschess cularin na po betg tschiffar sia preda cun sias griflas cunquai che quellas èn muttas. Er ses bec n'è betg da cumparegliar cun l'evla da la pizza. Il tschess cularin va cun ses chau movibel en las plajas, il cularin che dat il num a l'utschè protegia las plimas da polluziuns entras a capiergna.
Ils quitads dals elevaturs grischuns
L'Uniun purila grischuna persequitescha cun quitads il svilup dal tschess cularin en Frantscha ed il cas dal vadè blessà ha dà da discurrer. Sandro Michael, il mainafatschenta da l'Uniun purila, haja survegnì l'onn passà las emprimas annunzias da cas negativs davart il tschess cularin. Sper il cas dal vadè sajan era tschuts gia vegnids attatgads.
Il president da l'Uniun purila e deputà da la Partida populara en il cussegl grond, Thomas Roffler, aveva l'atun passà fatg ina dumonda parlamentaria a la regenza per savair, sch'il chantun grischun fetschia insatge cunter il tschess cularin e sch'ins possia regular l'animal. Quella dumonda avevan 36 deputads, en emprima lingia da quels da la Partida populara, suttascrit. La regenza aveva alura respundì ch'ina regulaziun na saja betg pussaivla, ma l'Uffizi da chatscha observia la situaziun attentivamain.
Quels utschels han maglià ils cadavers en paucas minutas.
Il tschess cularin tschertga sia preda en rotschas ed ina giada chattà la capiergna, consumeschan ils utschels quella en curt temp. Ina nursa saja en in pèr minutas consumada, uschia er ina broschura d'in parc en Frantscha, nua ch'il tschess è da chasa. Il pli grond problem per l'economia alpestra èn alura las attatgas da lufs. Suenter ina tala saja pussaivel ch'ils cadavers svaneschan, uschia Sandro Michael. Che quai pudess esser ina realitad, ha er Arno Puorger dal'Uffizi da chatscha confermà. Pervia da quai indemniseschan ins en il Grischun er animals sparids là nua ch'il luf ha attatgà las nursas. Co quai vegnia fatg dependia dentant da cas tar cas, uschia Arno Puorger.
La situaziun en Frantscha
Sch'ins dumonda suenter en la regiun en Frantscha, nua ch'ina gronda part dals tschess cularins èn da chasa, datti differentas observaziuns. Jocelyn Fonderflick ch'è responsabel per la perscrutaziun dals animals en il Parc national des Cévennes, che cunfinescha il departament d'Aveyron en il sidvest da la Frantscha, di che la populaziun da tschess cularin n'haja betg anc cuntanschì ses zenit en la regiun.
Ils tschess hajan avunda da magliar e sa multiplitgeschan mintga onn, prendì ora l'onn passà, nua che la grippa d'utschels ha furià. Dapi ils onns 80, cura ch'ils emprims tschess cularins èn vegnids mess ora, è la populaziun dentant constantamain creschida.
Quest onn han ins dumbrà 900 pèrs che cuan en il parc. Durant ch'ils tschess cularins cuan, possian ins constatar il svilup da sia populaziun il meglier, di il responsabel da la fauna en il parc. Ins na dastgia dentant betg emblidar ch'igl ha anc ils utschels che n'han betg in partenari, tge che munta che la populaziun è bler pli gronda.
Nus avain sulettamain in pèr cas che mussan ina pussaivla intervenziun da tschess cularin avant la mort.
Tenor Jocelyn Fonderflick n'è la convivenza tranter ils tschess cularins e las tratgas da nursas e vatgas betg problematica. Ils tschess cularins ed ils animals da las tratgs vivian en in grond dumber en la medema zona. Incidents cun animals vivents sajan fitg rars ed en ils blers cas sajan ils animals gia stads blessads cura ch'ils tschess sajan intervegnids.
Il sindicat puril da la regiun, «Les Jeunes Agriculteurs des Aveyron», vesan dentant in problem en il svilup dal tschess cularin. En ils davos dus onns sajan las attatgas encunter animals da tratga s'augmentadas. Il secretari suppleant dal sindicat, Léo Nakish, di ch'el enconuschia il tschess cularin dapi sia uffanza cunquai che sia famiglia haja ina tratga da nursas. Enfin ch'il tschess cularin restava en ses territoris en il parc na devi betg problems cun ils utschels. En ils davos pèr onns saja quai sa midà, uschia Léo Nakish. Tar las attatgas cunter animals vivents di el, che las annunzias dal purs n'arrivian betg tar ils servetschs responsabels dal stadi, uschia che la cifras uffizialas na sajan betg gistas. Plinavant di el ch'ils tschess n'attatgian betg mo animals blessads. Vadels nov naschids sajan periclitads ed er vadels dad otg enfin nov mais sajan stadas unfrendas d'attatgas.
Jau poi confirmar ch'il tschess cularin è ussa daventà in chatschader d'animals vivents.
Per Léo Nakish è cler, ils tschess cularin hajan midà cumportament ed attatgian er animals vivents. Il sindicat puril na vesa betg ina soluziun en curta vista, cunquai ch'il tschess cularin è protegì, ma ils purs han fatg la dumonda da pudair stgatschar ils tschess cularins a moda effizienta sch'ina attatga s'annunzia. Quest saja in project da pilot.