Siglir tar il cuntegn

Header

cuntegn

Val Lumnezia Peiden: «I dat anc adina nus!»

L’actur Bruno Cathomas, sco era l’autur Roman Weishaupt, han lur mammas che vegnan da Peiden. Il vitg ha bleras istorgias da raquintar: Quella d’in vitg che ruschna en la val, quella da ses abitants ed abitantas d’antruras ed ozendi, u era quella dal lieu da cura dal 19avel tschientaner.

Il vitg da Peiden sa sbassa il mument enturn 10 enfin 12 centimeters ad onn. A partir dals onns otganta dal 19avel tschientaner enfin ils onns trenta dal 20avel tschientaner sa sbassava Peiden dapli che 20 centimeters ad onn. Quai di Urban Maissen, il manader da l'Uffizi da guaud e privels da la natira. Tar la geologia da la Lumnezia e Peiden: Il terren en Lumnezia haja cumpartiments che giaschan in sin l’auter, sco rasadas. E quellas hajan la medema pendenza sco la plaunca generala da la Lumnezia. Uschia ruschna il terren tgunsch. L’aua metta il terren sut pressiun ed i dat moviment. Era la Val Mulin sut Peiden procuria per moviments differenzials, pia moviments cun differentas spertadads. Latiers sa maglia il Glogn en il terren, tge che saja in factur decisiv. In tschert success hajan las serradas giu en la val purtà. Quellas han la finamira che l’aua na po betg s’enchavar pli fitg.

Peiden ha pervia da la sbassada dal terren vivì muments difficils il tschientaner passà. Surtut en ils onns tschuncanta hai dà in activissem da las autoritads e da la pressa. Plans da dischlocar la populaziun giu Cazas eran avant maun. In film da la Wochenschau da l'onn 1957 aveva preditg la fin dal vitg. Il privel per il vitg era malgrà l'alarmissem moderà. Peiden è bain ì dapi lura in pèr centimeters encunter val, ma il vitg stat anc adina. La glieud è dentant ida. Quai segir era pervi da l'intschertezza.

audio
Il vitg da Peiden sa ruschna en la val
ord Actualitad dals 25.10.2022. Maletg: RTR
laschar ir. Durada: 3 minutas 45 Secundas.

Tschertas parallelas cun il vitg da Brinzauls datti: Brinzauls sco era Peiden ruschnan dapi decennis. Quels moviments hajan gia cumenzà suenter il temp da glatsch, cura ch’ils glatschers èn ids enavos. Uschia saja il terren vegnì liber. Quai tenor Urban Maissen. Per l’autra hai tar omadus lieus en la profunditad in flum che chava. Brinzauls giascha percunter sin ina ruttadira dal grip ch'è sa furmada en il temp da glatsch e haja uschia in'autra geologia. A Brinzauls è in tunnel da drenascha vegnì construì. Quai cun in tschert effect. Il terren enturn il tunnel sa movi pli plaun. Ils resultats da las mesiras a Peiden èn enconuschents. Tge effects che la drenascha da Brinzauls vegn ad avair, sa mussa anc.

Ina spassegiada cun Pius Bundi tras Peiden

audio
Ina spassegiada cun Pius Bundi tras Peiden
ord Actualitad dals 25.10.2022. Maletg: RTR
laschar ir. Durada: 6 minutas 22 Secundas.

Pius Bundi chamina tras Peiden, il vitg da si'uffanza. Naschì l’onn 1941, sa regorda el anc bain cura ch’il vitg aveva in'atgna scola, in plevon ed dus chors. Sche Peiden aveva l'onn 1910 147 abitantas ed abitants, è il dumber d’abitants sa reducì enfin l'onn 1950 sin 87. Oz vivan mo pli 16 persunas permanentamain a Peiden. Quai ha tenor Pius Bundi plirs motivs. Il vitg è brischà giu duas giadas, ina giada l'onn 1897 e lura 1900. Plinavant sajan las famiglias vegnidas pli pitschnas. E surtut, il vitg ruschna perquai ch’il terren n’è betg stabel. Quai vesan ins era tar inqual bajetg sut la via principala. Pius Bundi sa regorda che l'Uffizi da meglieraziun ed era la pressa hajan vis en il spustament dal terren in privel ed hajan dà alarm.

Lura avevani cumenzà a far ina propaganda per las gasettas enturn: Il vitg da Peiden sbova! In pau sco i fan oz cun Brinzauls. Ma quai è forsa stà fauss da far uschè radical cun quai.
Autur: Pius Bundi oriund abitant da Peiden

Las chasas da la vart sura dal vitg èn anc en in bun stadi, vi dals mirs vesan ins strusch sfessas. Quai haja era da far cun il mantegniment, di Pius Bundi. Tar la fatschada sut da la baselgia ch'è amez il vitg, vesan ins dentant ina gronda sfendaglia da sisum fin giudim ed in pèr pli pitschnas fessas. Sper la baselgia è ina parcella senza bajetg. Là steva ina giada ina gronda chasa cun ustaria e stizun. Quella chasa aveva dentant uschè grondas sfessas tras il moviment dal terren ch’ella è vegnida stgarpada giu l'onn 1957. Uschia saja il cor dal vitg svanì, di Pius Bundi. E cunquai che l'assicuranza na prendeva durant quest temp betg pli si las investiziuns per eventuals donns , è vegnì fatg nagut vi dals bajetgs. Nagina investiziun, nagina raschun da star. Duas chasas sajan perfin vegnidas demontadas e bajegiadas si en auters lieus.

Da vart sut da la via è la chasa-pravenda. Quai saja ina da las pli veglias chasas da Peiden. E quella chasa stat inclinada. La maisa dal plevon era uschè torta che las chaussas rullavan durant l'instrucziun da religiun giu da maisa, ri Pius Bundi. Vi d'in clavà sur la chasa-pravenda vesan ins la forza da la natira: il bajetg giascha tort, la puschinera è rutta permez. Pius Bundi guarda davos clavà da la plaunca giu. Qua ha la natira reconquistà la pastira da pli baud. La spassegiada tras Peiden è qua a fin. Pius Bundi dat adia e va vers Cumbel. Il vitg da Peiden stat anc adina.

Cura ch'il bogn da Peiden era in lieu da cura bain frequentà

audio
Peiden – il lieu da cura dal 19avel tschientaner
ord Actualitad dals 25.10.2022. Maletg: MAD
laschar ir. Durada: 3 minutas 48 Secundas.

Duas signuras da la famiglia dals conts da Sax hajan tenor la tradiziun orala per l’emprima giada segirà las funtaunas dal Peiden cunter las auas dal Glogn en il 13avel tschientaner. Ils emprims documents che menziunan il bogn da Peiden dateschan dal 16avel tschientaner. Propi ina impurtanza economica ha il bogn da Peiden lura gì dapi la segunda mesadad dal 19avel tschientaner. Gion Barclamiu Arpagaus ha bajegià l'onn 1852 in hotel ch'è vegnì destruì durant l’aua gronda da 1868. La famiglia Arpagaus bajegia si il bogn da nov e maina quel fin l'onn 1895. Il bogn carmala durant quest temp giasts esters per far cura davent dal matg fin il settember. Ils standards dal lieu da cura èn plitost simpels. Igl ha plaz per 40 giasts. Ils giast han da baiver l’aua gia avant solver. Silsuenter fan els bogn e van a spass en il guaud vischinant.

Suenter il Turitgais Hermann Huber che maina il bogn davent da l'onn 1898, surpiglia Josef Vincenz-Tour da Schlans quel in onn pli tard. El ha success ed il lieu da cura vegn engrondì: L'onn 1906 vegn in’annexa bajegiada ed ins po beneventar fin 50 giasts. Cellas da far bogn vegnan endrizzadas e vitiers vegn in iral da tgeiels (Kegelbahn) construì. Josef Vincenz e ses quinads Alfons ed Aluis Tuor èn persvadids da la virtid da l’aua. Els vendan ella cun il num da «Peidener-Mineral- und Medicinalwasser». L’emprima guerra mundiala munta dentant ina cesura. Ils hosps na vegnan betg pli. Era sche Josef Vincenz maina il bogn enfin l'onn 1937 e ses successur schizunt enfin l'onn 1961. Il temp dals bogns da cura è passà, las midadas socialas sa fan era sentir tar questa branscha. Il Bogn da Peiden resta vinavant in impurtant lieu da sentupada. L’ustaria vesa en il temp suandant buns onns. Cun il nov tschientaner vegn dentant era il visitar ustarias ord la moda. Ils davos diesch onns regordan ils dus bajetgs ord funcziun ed il num anc vi d'in passà plain activitad en la val.

Or da l'archiv

Ils Cuntrasts dal 1994 cun maletgs da quest temp e pli vegls:

video
Peiden
Or da Cuntrasts dals 10.04.1994.
laschar ir. Durada: 10 minutas 15 Secundas.

RTR actualitad 07:00

Artitgels legids il pli savens