Siglir tar il cuntegn

Header

audio
L'intervista da RTR cun il duo da candidatas
Or da Actualitad dals 28.08.2021.
laschar ir. Durada: 4 minutas 57 Secundas.
cuntegn

Lia Rumantscha «Nus stuain accentuar las fermezzas»

Urezza Famos e Gianna Luzio candideschan per in co-presidi da la Lia Rumantscha. Co èsi vegnì a quella co-candidatura? Tgi èn las duas dunnas? Pertge vulan ellas s’engaschar a la testa da l’uniun tetgala rumantscha? La FMR ha fatg l’intervista cun ellas.

Igl è stà ina surpraisa avant paucs dis, cura ch’igl è vegnì enconuschent che duas dunnas candideschan ensemen per il presidi da la Lia Rumantscha: Gianna Luzio ed Urezza Famos. Cun quai ch’ellas vegnan purtadas da las trais uniuns affiliadas regiunalas da la Lia Rumantscha pudess lur elecziun mo anc esser ina formalitad la fin d’october a Sent. La FMR ha discurrì cun las duas candidatas davart lur status dad «exotas», co ch’ellas s’han chattadas e davart il rumantsch grischun.

FMR: Sco parsuras da la Lia Ruman­tscha fissas vus absolutamain «exotas». Savais pertge?

Urezza Famos: (ri) Probabel perquai che nus fissan las emprims dunnas en quel post. Schebain che dunnas n’èn gea betg exotas! U forsa perquai che nus n’essan betg linguistas?

Vus essas duas persunas che vivan e lavuran surtut ordaifer il territori ­rumantsch e schizunt ordaifer il Grischun – è quai in problem?

Gianna Luzio: Na. Bleras Rumantschas e blers Rumantschs vivan dador il territori rumantsch. Ed uschia pudessan nus era represchentar bain quella part.

Urezza Famos: Jau na ma consideresch betg sco persuna «mo» da la diaspora. Jau hai era ina chasa a Vnà, ina part da mias firmas a Scuol, sun editura dal Magazin Piz ed hai era auters impegns en il chantun. Jau ma consideresch plitost sco persuna tranter ils munds, en tuts dus territoris.

Gianna Luzio: Nus avain tuttas duas fermas ragischs en il Grischun, jau a Savognin ed Urezza en Engiadina. Cun questa candidatura purtain nus era en in’experientscha che bleras Rumantschas e Rumantschs partan – numnadamain quella dad ir davent. Grazia a nossas experientschas dador il mund rumantsch pudain nus purtar en novas raits e contacts. Da quai pudess profitar la LR, quai è la forza da nossa candidatura.

Gianna Luzio

Avrir la box Serrar la box

Gianna Luzio (41), oriunda da Savo­gnin, è dapi il 2018 secretaria generala da la PCD – oz è quai l’Allianza dal Center (AdC). Avant è ella stada durant tschintg onns referenta tar il Departament federal da l’intern da cusseglier federal Alain Berset. Ella è stada engaschada tranter auter per il Fe­stival cultural Origen e tar il Parc Ela. A Berna, nua ch’ella viva ussa, è ella presidenta dal cussegl da fundaziun dal «Museum alpin svizzer».

Avant intgins mais hai dà ina brev averta che pretendeva ch’ina dunna vegnia finalmain elegida presidenta da la LR. Cun vossa candidatura è quai ussa mess sin via. Èsi per vus plitost in’obligaziun per ademplir quella pretensiun «feminista» – u èsi era gust per l’uffizi?

Gianna Luzio: En mintga cas èsi surtut gust. Nus purtassan gea en quest post, dasper «esser dunna», era bleras autras experientschas, cumpetenzas ed energia per metter en moviment insa­tge. Ma bainchapì, igl è anc ina candidatura! Ussa han las delegadas ed ils delegads da decider.

Urezza Famos: Cura che questa brev da las dunnas è stada actuala, sun jau ve­gnida contactada or da la rait da las dunnas rumantschas (ina gruppa da whatsapp, rem. red.). Quai m’ha fatg surstar. Jau na vegn gea betg or dad in ravugl «linguistic», schebain che jau publitgesch rumantsch e sun colliada ferm cun la lingua. Jau hai tuttina ponderà la dumonda. E gia questa primavaira hai jau gì l’idea per in co-presidi ed hai era deponì envers l’Uniun dals Grischs quell’idea e che jau stess en cas a disposiziun. Pir avant paucas emnas è tut vegnì pli concret.

Gianna Luzio: Jau sun vegnida contactada questa primavaira or dal ravugl da las uniuns affiliadas. Sinaquai hai jau fatg mias ponderaziuns ed er mes telefonats (ri) – perquai che er jau n’era enfin ussa betg en ils ravugls da la LR. E lura m’è vegnì ad ureglia che Urezza Famos avess interess. E perquai hai jau lura, avant las vacanzas da stad, prendì en maun il telefon e contactà ella, senza savair che era ella fiss fitg averta per in co-presidi. Lura avain nus prendì il temp per ans emprender d’enconuscher ed avain sentì spert che nus essan duas dunnas che funcziunan detg sumegliant – e che nus ans cumplettain bain.

Urezza Famos: Nus n’ans enconuschevan betg avant, avain però realisà spert che quest duo pudess funcziunar. I pudess propi esser ina buna soluziun per la LR.

Gianna Luzio: Cun nossa candidatura fissan represchentadas differentas re­giuns, differents idioms, differentas experientschas. E quai sa cumplettass lura anc cun il secretari sursilvan, Diego Deplazes.

Urezza Famos: A mai èsi anc impurtant da dir che tut quella discussiun davart «Frauenpower» na ma plascha betg. Nus na candidain gea betg mo perquai che nus essan dunnas, mabain perquai che nus essan da l’idea da purtar en nossas experientschas multifaras e nossas cumpetenzas.

Urezza Famos

Avrir la box Serrar la box

Urezza Famos (58), oriunda da Scuol, è interprendidra, cussegliadra en dumondas da cultura e da communicaziun, editura e mamma. Tranter auter ha ella co-fundà, inizià u manà interpresas sco l’Acla da fans, il Magazin Piz, l’Hotel Piz Tschütta ed il Center d’art contemporan Nairs. Ella è mamma dad in figl da 16 onns e viva tant ad Uetikon am See (ZH) sco era en Engiadina Bassa.

Co vulais vus collavurar e reparter incumbensas e tematicas en in tal co-presidi?

Urezza Famos: Quai n’avain nus sa chapescha anc betg pudì approfundar. L’emprim stuain nus vegnir elegidas – e pir lura pudain nus concretisar nossa collavuraziun.

Gianna Luzio: Nus avain era basegn da dapli invista en l’intern per pudair ans organisar. Co-presidis èn dentant en moda. I dat gea era co-presidis en auters gremis, p.ex. tar differentas partidas politicas. Quai po funcziunar bain. Impurtant è che nus essan in duo che ar­monisescha bain. Nus essan ussa en stretg contact persunal, quasi di per di.

Urezza Famos: Mintgina da nus ha sias fermezzas. Gianna ha segir dapli cumpetenzas per la politica. Qua ans stuain nus prender il temp da chattar bunas soluziuns co reparter tut.

Tgi che candidescha per il presidi da la LR, quel u quella sto surtut savair respunder ina dumonda tut banala: Tge è rumantsch per tai?

Gianna Luzio: Il rumantsch è ina lingua impurtanta per la Svizra. Nus Rumantschas e Rumantschs essan confruntads da pitschens ensi cun il fatg ch’i dat pliras linguas, ch’igl è da tadlar in sin l’auter e da chapir il conuman, ses basegns e sias temas – per lura chattar soluziuns cuminaivlas. Quella cumpetenza ed experientscha pudain nus far valair anc pli ferm sin livel svizzer – gist en il temp dad oz, nua ch’i dat dapertut tendenzas che mintgin resta cementà sin sia posiziun. Nus na stuain betg adina mo esser «Bittsteller» ed esser ils pitschens, mabain er avair la conscienza che nus pudain porscher insatge prezius a la cuminanza.

Urezza Famos: Rumantsch è mia lingua dal cor e dals siemis. Ma igl è era la lingua per dumbrar. Grazia al rumantsch èsi stà pli facil per mai d’emprender autras linguas. E quai è ina fermezza da la lingua ch’ins ha dad accentuar. Cler, nus essan ina lingua minoritara. Ma senza ils «debels» na funcziunan er betg ils «ferms». Nus Rumantschas e Rumantschs pudain tuttavia er accentuar las fermezzas da nossa lingua. Senza il «R» na fiss la Svizra betg quai ch’ella è oz – multilinguala, multiculturala. Ina particularitad europeica dad avair quatter linguas uffizialas.

Tge sto l’uniun tetgala da Ruman­tschas e Rumantschs en mintga cas prender per mauns il proxim temp – gist en ina emprima fasa da voss uffizi?

Gianna Luzio: Qua vulain nus propi esser modestas e precautas. Vul dir: l’emprim vegn l’elecziun e lura pudain nus ans approfundar en la tematica. Quai ch’ins po forsa dir è che nus avain l’impressiun ch’il rumantsch e la Lia Rumantscha pudessan gudagnar dapli visibilitad e preschientscha. Urezza m’ha raquintà ch’ella haja intimà ses figl da dumandar en ses ravugl da collegas tgi ch’enconuscha la LR u sa tge che la LR fa. Las respostas èn stadas modestas.

Urezza Famos: Nus stuain propi – en cas da noss’elecziun – l’emprim ans approfundar en las tematicas, avant che sviluppar e communitgar gia gronds accents. Jau sai, jau sun in chau plain ideas, creativitad e spontanitad. Ma ussa prendain nus pass per pass.

Empruvain damai cun in’autra dumonda: Digitalisaziun, diaspora, scola, famiglias… nua van voss interess en in emprim mument?

Urezza Famos: Sa chapescha vegn jau da la vart da l’economia da cultura ed or dal mund medial. E sch’ins viva per part en la diaspora, lura ves’ins ch’i dat grond potenzial promovend là il rumantsch. Però quai èn tut tematicas ch’èn era formuladas en la nova strategia da la LR. Ed en quella stuain nus anc ans approfundar.

Gianna Luzio: Guardain forsa era da l’autra vart: La LR ha ussa survegnì ina nova cunvegna da prestaziun cun chantun e Confederaziun. Era là esi noss’incumbensa dad ina giada guardar tge ch’èn las premissas ed incumbensas da quella vart. E lura èsi da guardar co che quai quadra cun las visiuns da la LR. Or d’experientscha en auters gremis sai jau ch’i vala la paina dad avair clers focus – sviluppond surtut las fermezzas da l’organisaziun. I n’è betg pussaivel da far tut per tuttas e tuts. Però apunta, quai prendessan nus lura per mauns pass per pass.

E tge vul quai dir per la strategia da la LR ch’è atgnamain gia pronta sin maisa?

Urezza Famos: Gianna ed jau essan ensemen da l’idea che nus na vulain betg scriver anc ina giada da nov la strategia. Ma tuttina vegnin nus ad examinar tut la chaussa, discurrer cun partenaris ed il team e trair nossas conclusiuns, senza perder ussa anc ina giada onns ed onns cun elavurar tut da nov. Nus duas na fissan – crai jau – era betg las persunas adattadas per star anc ina giada trais onns vi dad in palpiri da strategia.

Per finir ina dumonda che na dastga oramai betg mancar, resguardond tut las discussiuns cuntraversas dals davos onns: rumantsch grischun gea u na?

Gianna Luzio: Jau na sun mai stada direct en contact cun rumantsch grischun, jau hai fatg tut las scolas en surmiran. Mia mamma era Sursilvana, jau hai passentà bellas vacanzas a Surrein. Pir pli tard, tar la Confederaziun, hai jau duvrà il rg per far qua u là ina translaziun p.ex. per il cusseglier federal Alain Berset. Per mai è uschia il rg simplamain anc in idiom dapli, en in mund ch’era per mai gia avant detg multi-idiomatic.

Urezza Famos: En Engiadina n’hai jau ditg betg gì grond contact cun auters idioms dad ordvart la val. Però i va a chapir in l’auter – sch’ins vul! E forsa stuain nus far dapli punts en avegnir tranter Rumantschas e Rumantschs. Jau chapesch rg e perquai è el simplamain in idiom dapli. Quest mund da plirs idioms e varietads è bain ina sfida, però igl è era ina ritgezza.

L’elecziun a Sent

Avrir la box Serrar la box

Quest venderdi saira sa preschentan Gianna Luzio ed Urezza Famos a Flem – en il rom da la radunanza da la Surselva Romontscha – sco candidatas uffizialas da las uniuns affiliadas regiunalas da la Lia Rumantscha (LR). Ensemen cun l’Uniun Rumantscha Grischun Central (URGC) e l’Uniun dals Grischs (UDG) era vegnì furmda ina cumissiun per tschertgar candidatas e candidats per la successiun dal president actual, Johannes Flury. L’elecziun ha lieu ils 30 d’october a Sent, a chaschun da la radunanza da delegadas e delegads da la LR. (fmr)

Artitgels legids il pli savens