Ils 16 da fanadur 1945 è explodida l'emprima bumba atomara da l'istorgia cun il surnum «Gadget» en in desert bunamain emblidà, en la vischinanza dad Alamogordo en il stadi federativ da New Mexico. «Igl è probablamain stà il project il pli secret da la Segunda Guerra mundiala. Ch'il test è vegnì fatg lunsch davent dals centers d'aglomeraziun dueva tegnair davent ils mirveglius», declera Jenn Jett dal White Sand Missile Range Museum ch'è vegnida intervistada la dumengia en l'emissiun «19:30» da la televisiun svizra RTS. L'explosiun era da vesair en in conturn da passa 400 kilometers. Da lezzas uras era vegnì ditg da las autoritads ch'in magasin da muniziun saja explodì.
In mez milliun abitants
Ulteriurs tests èn suandads en ina regiun che n'era betg dal tuttafatg deserta: Da quel temp vivevan in mez milliun umans en in conturn da 240 kilometers enturn il lieu dals tests. Igl èn ils «Downwinders», las emblidadas dals emprims tests nuclears.
«Era oz chatt'ins bler plutonium en l'ambient», punctuescha Tina Cordova che patescha da cancer da las glondas tiroidas. La fundatura dal consorzi dals «Downwinders» dal batschigl da Tularosa cumbatta dapi ventg onns per che las victimas dals tests ch'èn vegnidas malsauns u mortas anticipadamain vegnian renconuschidas.
Nus essan daventads donns collaterals da questa bumba. Nus essan nunimpurtants en la gronda istorgia.
«Nus essan daventads donns collaterals da questa bumba. Uschia essan nus vegnids tractads ... Nus essan nunimpurtants en la gronda istorgia. Els n'ans han avertì ni avant ni suenter, els èn ids e n'èn mai pli turnads. Insatgi m'ha ditg ina giada: 'Nus n'eran gnanc cunigls per experiments, pertge cunigls per experiments observ'ins gea puspè'», uschia Tina Cordova.
Ina pitschna victoria
Il parlament dals Stadis Unids ha concedì indemnisaziuns als abitants da New Mexico ch'èn daventads victimas da la radiaziun. «Nus considerain quai sco ina victoria, cleramain. Ma igl è ina pitschna victoria, in emprim pass», punctuescha Tina Cordova. «Senza agid tar las assicuranzas da malsauns, senza ospitals, per persunas che vivan en regiuns ruralas senza medis, na vegn quai betg a purtar bler», declera ella.
Sia associaziun ha era cuntanschì l'installaziun d'ina tavla commemorativa per ch'il pajais n'emblidia betg che la bumba atomara haja era tutgà burgaisas e burgais americans.