L'istorgia da l'usit
Il Böögg, l'um da naiv artifizial, duai simbolisar l'enviern. Pli spert ch'il chau da l'um da naiv artifizial siglienta e pli bella che la stad duai vegnir. Radund 3'500 «Zünfters», var 350 chavaliers che tiran radund 50 chars e bun 30 corps da musica fan mintgamai part al grond til che maina fin la plazza da Sechseläuten nua ch'i vegn dà fieu al Böögg.
L'usit sa basa atgnamain sin trais ragischs differentas:
- Mastergnanzas da Turitg ch'han dirigì las instituziuns politicas, militaras, socialas ed artisanalas
- La stad vegniva inditgà la fin dal temp da lavur cun il «Sechs-Uhr-Läuten»
- In usit pajaun: arder l'enviern sco simbol per l'entschatta da la stagiun pli chauda
Ils pli gronds incaps sur ils onns
Il «Sächsilüüte» è ina da las pli lungas tradiziuns dal chantun Turitg. Gia dapi l'onn 1525 exista la festa populara enturn l'um da naiv artifizial. Punct culminant è senza dubi il dar fieu a l'uschenumnà Böög sin la plazza da Sächsiläauten al Bellevue. Quai na funcziuna dentant betg mintg'onn medem bain. Sur ils onns hai gia dà intginas pannas, qua ina survista da las sis pannas las pli bizzaras e legendaras.
- 1944: Il Böögg croda en il Lai da Turitg
Perquai ch'il terren dal Bellevue vegniva l'onn 1944 – pia durant la Segunda guerra mundiala – duvrada per cultivar tartuffels (Anbauschlacht), ha il Böögg stuì enstagl vegnir installà al port Enge. Durant las lavurs d'installar il Böög hai dentant dà in accident. Cunquai ch'il Böögg n'era betg vegnì fixà bain avunda, è quel crudà en il Lai da Turitg.
- 1965: til cun chavals da termagl
L'onn 1965 è la zoppina (Maul- und Klauenseuche) sa derasada en Svizra. Perquai n'èsi betg stà pussibel d'avair ils chavals al til, sco quai ch'igl è usit. Ils «Zünfters» han dentant senza far lungas chattà in'alternativa creativa: enstagl dals vairs chavagls èn els simplamain chavaltgads cun chavals da termagl enturn il Böögg ardent.
- 1993: Il Böögg perda la schientscha
Suenter ch'il Böögg era crudà en il Lai da Turitg il 1944 è quel – bunamain 50 onns pli tard – puspè crudà, ma quella giada per terra sin la la plazza Bellevue – e quai anc avant ch'il chau dal Böögg è insumma explodì.
- 1994: Böög croda per la terza giada
In onn suenter il fauxpas han ils organisaturs exnum vulì evitar in'ulteriura panna. L'onn 1994 han ins perquai mess si ina chapellina al Böögg. Ina bun'idea – ch'ha la finala dentant tuttina betg nizzegià bler. Er il 1994 è il Böögg puspè crudà per terra, quella giada silmain pir suenter l'explosiun.
- 2005: Enstagl dal Böög cupitga in politicher
Suenter ch'il Böög era cupitgà talmain savens, era quai bunamain part da l'usit Sechseläuten. Senza che insatgi dat enturn, n'è quai betg in dretg «Sächslilüüte». Quai ha para era pensà l'anteriur cusseglier federal Christoph Blocher. Perquai che era el è cupità al «Sächslitüüte» l'onn 2005.
- 2006: Il Böögg vegn engulà
Il 2006 è il Böögg vegnì engulà anc avant ch'el ha pudì cumparir a la festa dal «Sechsilüüte». Activists da la sanestra hajan engulà il Böögg or da la garascha da la persuna ch'ha construì e preparà quel. Chattà han ins il Böögg lura pli tard en la chasa da scola da la chanzlia al Helvetiaplatz.
Ils onns da record
Il temp ch'i dovra fin ch'il Böögg explodescha, variescha pulit. Pli ditg che l'onn 2023 ha il Böögg fin uss dentant anc mai brischà – incrediblas 57 minutas hai cuzzà fin ch'il Böögg e la finala explodì.
Ils onns 1968 e 1971 è il Böögg percunter explodi suenter be 5 minutas, uschè spert sco mai pli dapi lura. L'onn 2020 n'hai insumma dà nagin «Sächsilüüte» pervia da la pandemia da Covid.
Il Grischun sco chantun envidà
Mintg'onn envida il chantun da Turitg in ulteriur chantun a la gronda festa dal «Sächsilüüte». Quai è uss gia dapi var 30 onns part da la tradiziun. Naschida è l'idea d'envidar e preschentar in ulteriur chantun a la gronda festa gia l'onn 1991 a chaschun dals 700 onns da la Confederaziun. Mintg'onn survegn puspè in auter chantun l'invitaziun dal chantun Turitg. Tuttina n'èn ils chantuns Giura e Neuchâtel fin oz anc mai stads part dal «Sechsilüüte».
Il Grischun è percunter gia stà il chantun envidà l'onn 2004. Lez onn han ils Grischuns schizunt fatg concurrenza al Böögg cun l'atgna versiun, l'Hom Strom, l'um da strom da la tradiziun da Scuol. Ed er il 2026 vegn il Grischun puspè a sa preschentar a la gronda festa sco chantun envidà.
Ma era ils auters onns èn adina puspè giasts grischuns e grischunas da la partida tar la tradiziun turitgaisa. Uschia è per exempel Gian Peter Niggli da Samedan vegnì envidà il 2023 da la «Zunft zu Wiedikon» sco giast ed è chavaltgà tras Turitg ed enturn il Böög.
Sumeglionts usits per far prognosa d'aura
Il Böög da Turitg è be ina da differentas tradiziuns per prognostitgar l'aura. Quasut suonda ina survista d'intgins usits sumeglionts e lur atgnadads.
1. «Wetterschmöcker»
En il Muotathal fan profets da l’aura prognosas. Quellas prognosas fan els cun differentas metodas superstiziusas sco per exempel cun savurar vi da la naiv e guardar sin la consistenza da quella.
Il «Wetterschmöcker» Martin Horat, ch'ins enconuscha forsa e or da reclamas, seseva er bler en furmiclers per far prognosas da l'aura.
2. Parmuglier
Sin tudestg «Schlehdorn» u er «Schwarzdorn». Tenor la regla da purs duai la flur mussar en avrigl tge che capita. Pli baud en avrigl che la parmuglia flureschia e pli baud ch'il pur po racoltar. In schaner miaivel dat tenor la regla ina primavaira rauca ed ina stad chauda.
3. Groundhog Day
Il film «Täglich grüsst das Murmeltier» da l'onn 1993 sa basa sin la tradiziun da Groundhog Day en l’America en il stadi Pennsylvania. Per prognostitgar co che l'enviern va vinavant, dumondan ils Americans e las Americanas las muntanellas en in rom da festivitads il cumenzament da favrer.
La pli enconuschenta sort da muntanellas ha num «Puncsutawney Phil» da Pennsylvania. Tras il film è «Phil» vegnì renumnà en l'entir mund. Per l’emprima giada da l'onn vegnan ellas carmaladas or da la tauna. Sche l'animal vesa sia sumbriva, munta sch'il sulegl splendura, cuzza l'enviern anc sis emnas pli ditg ed exact gliez saja quest onn betg il cas.