Pliras tschients ditgas dat quai en la «Mythologische Landeskunde Graubünden» sco era en la Crestomazia, la collecziun da texts la pli impurtanta dal rumantsch.
Bleras da las ditgas èn vegnidas scrittas si il 19avel tschientaner, ma èn bain pussaivel pli veglias che dal temp dad esser vegnidas scrittas si. Quai di l'experta da ditgas grischunas Ursula Brunold Bigler.
Puter
La ditga putera pudess era giugar en il temp dad ozendi. Per pudair surviver sto numnadamain era la dunna ir a lavurar e laschar lur uffant pitschen, la Susanna, tar ina dunna che la pertgira durant il di. Ma questa dunna è ina nauscha e dar davent l'uffant vegn ad avair consequenzas sgarschaivlas.
funtauna: La ditga è vegnida scritta per tudestg e sa chatta en il tom 3 da la Mythologische Landeskunde Graubünden.
Die Frau mit dem bösen Blick (original)
Avrir la boxSerrar la box
Das habe die Grossmutter erzählt, die aus Celerina stammte.
Vor Jahren lebte in einem abseits am Wald gelegenen Häuschen (bei Celerina?) ein armer Taglöhner, ein noch junger Mann, mit seiner hübschen, ebenso jungen Frau. Ihr Töchterchen Susanna war ihr ganzes Glück und machte ihnen viel Freude. Allein der Mann verdiente wenig, und die junge Mutter musste einen Verdienst suchen. Sie wollte im nahen Dorf im Frühling und Herbst in den grossen Bauernhäusern bei der Wäsche und Putzete helfen.
Doch dabei konnte sie das kleine Kind nicht mitnehmen. Eine Nachbarin, die alte, kinderlose Marianna, die ein Auge hatte auf alles, was in dem Häuschen vor sich ging, anerbot sich, das Kind zu hüten, wenn die Eltern beide auf die Arbeit gehen mussten. Erst wollte die junge Frau davon nichts wissen, denn sie fürchtete die runzlige Alte mit ihrem bösen Blick. Aber der Mann lachte sie aus und setzte es durch, dass die Nachbarin ins Haus kam, um das Kind zu versorgen, während die Mutter den ganzen Tag fortbleiben musste.
Als die Alte nach dem letzten Waschtag wieder fortging, war die kleine Susanna nicht mehr zu beruhigen. Sie schrie und weinte Tag und Nacht und krümmte die Beinchen vor Schmerzen. Die Eltern liessen zuletzt einen Wunderdoktor kommen, und dann stellte sich heraus, dass das Übel von der kleinen Zehe des linken Fusses der poppa ausging. Die böse Marianna hatte dem Kindchen dort eines ihrer vergilbten schmutzigen Haare ganz fest umgebunden, und jetzt eiterte die Zehe, und das kleine Geschöpfchen musste an den Folgen der Vergiftung sterben – zur Freude der Alten mit dem bösen Blick.
In einer andern Erzählung habe ein rotes Band eine Rolle gespielt.
La duonna culla nosch'öglieda (traducziun)
Avrir la boxSerrar la box
Que hegia quinto la nona, oriunda da Schlarigna:
Avaunt ans d’eira ün povret chi vivaiva be da lavuors occasiunalas. El staiva a l’ur dalla vschinauncha da Schlarigna sper il god insembel cun sia bella duonna giuvna. Lur figlia Susanna eira lur granda furtüna ed als faiva zuond plaschair. Ma be cun ir a dschurneda gudagnaiva l’hom memma poch e la mamma giuvna vaiva da tschercher üna lavur. Ella vulaiva güder da prümavaira e d’utuon illas grandas chesas purilas fand l’altschiva e nettagiand. Ma düraunt quel temp nu pudaiv’la piglier cun ella sia mattigna. Lur chantunaisa, la veglia Marianna chi nu vaiva üngüns iffaunts e chi vaiva magari ün ögl sün tuot que chi capitaiva illa chesigna, s’ho racumandeda, da chürer la pitschna.
Il prüm nu vulaiva la mamma savair nouvas da quell’idea perche ch’ella tmaiva la veglia cun sia fatscha plain fodas e si’öglieda noscha. Ma l’ hom ho be fat beffas da sia duonna ed ho fat ir tres sia testa.
Cur cha la veglia ho banduno la chesa zieva l’ultim di da lavur, cridaiva la pitschna Susanna e nun es pü steda da quietter. Di e not cridaiv’la e sbragiva e traiva isembel sias chamignas da spür doluors. Ils genituors haun fat gnir ün dutur da miraculs. Ma lura s’ho musso cha’l mel es gnieu dal daintulin dal pe schnester dalla poppa. La noscha Marianna vaiva lio cun tuotta forza ün da sieus s-chifus chavels sblachieus intuorn il daintulin da l’iffauntin, que chi ho provocho üna trid’inflamaziun cun matergia. Il tössi da quell’infecziun ho custieu la vita dalla pitschnigna. Ün’algrezcha per la veglia cull’ögliedanoscha.
Vallader
La ditga valladra ha lieu a Vulpera, in lieu nua ch'i dat pliras ditgas davart dialas. En quest raquint demussan ellas, ch'ellas pon bain sa dustar.
funtauna: Rätoromanische Chrestomathie Band XI
Las dialas da Clemgia (original)
Avrir la boxSerrar la box
Sü’l lö ingio hoz aisfabrichà il grand Hotel Waldhaus a Vulpera, era pü bod la chasetta d’ün paur, ingio las duonans del lö gnivan la saira insembel in lur plaz da filadè. Qua comparivan mincha saira, all’ura prezisa eir duas dialas, our dals cuvels da Clembia, cun lur roudas e fileivan dilligiantamg, ma sainza discuorrer ün solet plet. All ura fixa surdeivan ellas, alla patruna d’chasa lur atschas filadas, pigleivan lur rodas e gievan per lur fat.
Üna bella saira capitet allura eir ün giuvnatsch maltrar, e’s permettet a far ün trid spass, cun üna da quellas dialas. Sün que saglittan quellas sü, al dant üna meritada schleppa, pigliettan lur roudas e passettan sainza mai tuornar plü.
La schleppa allura laschet davo ün bulai sün la fatscha, qual mai plü guarrit.
Surmiran
Er en il Surses va quai per dialas en la ditga. Ma en questa ditga fa la diala in sbagl fatal.
funtauna: Rätoromanische Chrestomathie, Band X, 1. Teil
La vioula ainten la fessa (original)
Avrir la boxSerrar la box
Ainten igl god digl Franc de Tinizung setignivan se d’en taimp vioulas. En om tgi fandeva lagna ò via en’èda egna de chellas. El veva gist do aint en cogn per fender en bloc gross e dei alla vioula: «Te ist ferma, vèa no e mossa la ti fermezza e prova, schi te ist bunga da sdrapar per mez chest lagn.» La vioula è nida no per pruvar, e schi spert scu ella ò gia aint igls mangs ainten la fessa dat igl om egna cun la sicr e sigliainta or igl cogn, uscheia tgi la vioula e restada traclada aint. Ella prova da nicr libra, ma adumbatten! Igl om peglia dabot ansemen igls sies gaffens per az far or digl polver. Avant tg’el salontanescha ò la vioula igl dumando scu tg’el vegnia nom. El rasponda: «Mez» e vo dabot per sies fatg. La vioula ò plangsia via aint tg’ella vigna betg libra della trapla suletta ed ò antschett a dar sbritgs mortals. An en pitschen mument èn en’antiera conducta vioulas stadas segl li ed on dumando alla disfurtinada: «Tgi o fatg chella susiergia cun te?» Ella rasponda: «Mez o fatg.» Sen chegl deian las otras: «Schi te ast fatg tez, schi sto aint», e von per sias fatg, laschont crappar la vioula anganada plangsia.
Sutsilvan
Tge che l'aura na po betg tut far. Stemprads èn bain normals sin alps – ma il stemprà che quest pastur experienta, è in auter che tschels. Co avessas ti decidì en sia situaziun?
funtauna: Rätoromanische Chrestomathie, Band XIV
La plievgia d'or (original)
Avrir la boxSerrar la box
Se Annarosa (Narossa) de eneada ver pluvia ôr (aur). — En pastur tgirava en beal gi da stad la si muntanera sen l’alp da Narossa. Vei suainter miezgi venigl cunenea davo il Vizan na nivels stgirs ad entscheva a tunar a tgiamagear a dalunga ear a plover. Mo miracla! Enstagl ava crodan giau ord dils nivels gross daguts d’ôr. Igl pastur stad a varda culla bucca avierta encunter tschiel a sto sa stupir surd la miracla. Sainza saver sco, prendel giau la tgapeala a lascha plover aint agn quella, tocca ella e plagna. Mo aintan quegl odel scalinand las stgellas dalla biestgia, oda brigliand quella, vard’enturn e veza, sco l’entiera muntanera curra gio per l’alp cullas cuvas adretg sei ad il tgea a bassa. El emblida gl’ôr, metta sei la tgapeala a curra suainter alla biestga. Cul turna, agl calò da plover, ad el tgatta er nigns fastezs dad’or ple. — Sch’el vess tenia la tgapeala a scho ir la biestgia, vessal gia tutt igl or, ch’era alla tgapeala.
Sursilvan
Sch'i fiss be uschè simpel, da vegnir a ritgezza... lura bain blers che giessan a guardar en il guaud da Cavorgia, tge creatiras misteriusas ch'èn uschè huslias. E sperassan dad era survegnir ina stalizza en satg.
funtauna: Rätoromanische Chrestomathie, Band ll und lll
Quels che peinan lenna egl uaul de Cavorgia (original)
Avrir la boxSerrar la box
Egl uaul de Cavorgia udev’ins savens duront la notg a pinar, tigliar e scursar lenna. Nagin astgava ir a mirar, tgei quei fussi. Finalmein pren in um la gagliardia, va e sezuppa la notg en quei liug.
Cheu vegn ei puspei pinau lenna sper el. El veseva, co las stiallas seglievan per gl’uaul entuorn; quels, che pinavan, vesev’el aber buc. Plein tema astgava el buca seruchiar, schegie ch’el ha viu, ch’ina stialla ei seglida ad el en sac. Cura ch’ei ha tucau de stizar, han ei calau de far lenna et gl’umm ha astgau ir ord gl’uaul. Arrivaus à casa, ha el rugadau ora il sac et ha anflau en quel in toc aur.
Rumantsch Grischun
La ditga tudestga gioga questa giada en la Stussavgia. Per l'emprima giada durant ina stafla da las ditgas avain nus filmà là. Il text original è scrit en dialect tudestg, nus l'avain translatà en Rumantsch Grischun.
funtauna: Il text è vegnì scrit en il cudesch da la Mythologische Landeskunde Graubünden 2.
Dr Bare und ds Aschpäwipli (original)
Avrir la boxSerrar la box
Daa dopna im Waald zwüsched Salpänna und Häfele hei’s e Bäre kä. Und dua hent d Saafiär e Jagt uf de Bäre gmacht. Drbîä hendsch in dr Aschpä ds Bäregaare gspannt. D Jeger und anders Volch hent dua än Tripjagt gmacht und dr Bäre derdüraap gjagt, gäget das Seil aap. Aber bevoor dr Bäre wit aap gnuäg gsi-n-ischt, dass mä ne hätt chönä in ds Netz fassä, hed en Jeger uf en gschosse und ne gfählt. Uber der Schutz aap hed schi dr Bäre kehrt und ischt uf d Sittä-n-uusgsprung-gä. Statt derdüraap uf ds Netz zua, ischt er uf d Sittä-n-ussproche und het dür d Aschpä-n-uus und aap wellä. Glîher Zit ischt in dr Aschpä as Wip am Brootbaha gsi und isch krat draa gsi, d Gluät us em Baahofa-n-ussa z’wüschä, se gsehtsch dr Bäre uf schi zua cho, und mit em Ofawüsch in dr Hand het schi schi z’Weri gstellt. Dra Ofawüsch het krauchet und gspratzlet und gstunkä, und drvaa isch dr Bäre ärschrockä und isch dua dm Gaare zua. Dua hendsch ne chöna faa und töötä.
Das het miär en aalte Mann ärzellt, wa in dä-n-achtzig Jahrä gsi-n-ischt. Das ischt än Ööhi gsi va mîner Ahnä. In dua äppe füüf- oder siebejährigä gsi. Är chann das erläbt kä hä.
Dieser Oheim mag etwas vor 1799 geboren sein.
L’urs e la dunna dad Aspa (traducziun)
Avrir la boxSerrar la box
En il guaud tranter Salpänna e Häfeli sur Neukirch en Val Stussavgia devi in urs. Ils abitants empruvavan d’al tschiffar cun agid d’ina trapla: ina suga stendida. In di ch’els vesan l’urs chatschan els quel aval, en direcziun da la suga stendida. Ma avant che l’urs è avunda datiers da la trapla per al pudair tschiffar cun la rait, sajetta in chatschader sin el. El al manchenta però. L’urs guntgescha, sa maina e curra en direcziun dad Aspa.
Il medem mument fascheva ina dunna paun ad Aspa. Ella prendeva gist la cotgla or dal furnel ch’ella vesa l’urs a currind en sia direcziun. Cun in maun tira ella la cotgla or dal furnel e la bitta vers l’urs. I fima, sbrinzla e toffa. L’urs sa spaventa e fugia – e curra precis enavos en la trapla. Uschia pon ils chatschaders tschiffar e mazzar el.
Quai ha raquintà in um vegl che aveva quella giada tschintg u set onns.