L'auto ha stuì cumbatter ditg per vegnir acceptà en il Grischun: 25 onns e nov votaziuns hai duvrà, enfin ch'il scumond dad autos en il Grischun è vegnì abolì. Motiv avunda per ir sin ils fastizs dals autos en Grischun cun ina exposiziun finala. L'exposiziun en il Museum retic na mussa dentant betg be autos vegls:
I na spetga betg in'exposiziun d'autos – ma ins po per exempel far in examen da teoria da pli baud e guardar, sch'ins fiss vegnì atras.
Tenor il manader dal Museum retic, Guadench Dazzi, è la glieud da quellas uras stada encunter ils autos per differents motivs: custs supplementars, influenza politica e concurrenza al tren.
Ultra da quai hajan be var 1'000 persunas pudì sa prestar da quel temp in auto. Ir cun auto era pia insatge exclusiv e custus.
Ils Grischuns n'eran nagins bucs sturs. Els vesevan simplamain baud, tge effects che l'auto vegn ad avair politicamain e finanzialmain.
Ma sco che nus savain oz, è l'auto vegnì immatriculà a la fin er en il Grischun – numnadamain l'onn 1925. Là cumenza er l'exposiziun dal museum retic.
-
Bild 1 von 4. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 4. La curatura da l'exposiziun Karin Fuchs ed il manader dal Museum retic Guadench Dazzi. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 4. Bildquelle: RTR.
-
Bild 4 von 4. Bildquelle: RTR.
En l'exposiziun pon las visitadras ed ils visitaders empruvar ora chaussas ed emprender novas chaussas. Uschia per exempel ch'in terz dals autos eran electrics l'onn 1920. L'exposiziun integrescha quests differents temas e raquinta els en differentas manieras. E quai, senza ch'in sulet auto avess stuì vegnir charrà en il Museum retic.
Il scumond da 1900 fin 1925
Il scumond d'autos en il Grischun ha durà 25 onns. Ils adversaris han persvadì. In dad els era Peter Sonder da Salouf. El era deputà dal Cussegl grond da lez temps. En in'intervista cun RTR dal 1975 ha el declerà ch'el haja temì, ch'ils autos possian disturbar l'agricultura.
In auter factur è stà la canera dals autos, ma er la pulvra, ch'els han laschà enavos sin las vias che n'eran anc betg asfaltadas. Ils adversaris han er ditg ch'ils autos sajan bler memia svelt e privlus. Ozendi n'è quai strusch da s'imaginar, perquai ch'ils autos charravan pli baud en media cun 20 fin 30 kilometers l'ura.
Ma er ils aderents han gì arguments clers. Els han ditg ch'ins na possia betg fermar il svilup tecnologic e surtut medis dovrian in auto per esser svelt tar in pazient. Suenter 25 onns e 9 votaziuns han ins lura lubì l'auto en Grischun.
Il pionier Oscar Denoth
Ils autos èn stads scumandads en il Grischun dal 1900 enfin il 1925 – ma sin l'attest original da l'Engiadinais Oscar Denoth statti, ch'el haja gia l'onn 1919 fatg l'examen dad ir cun auto. Tenor ses biadi Flurin Denoth aveva el fatg il 1918 l'examen a Turitg, ha dentant stuì repeter il examen en Grischun, perquai che il Grischun n'acceptava betg questa patenta.
Mes tat era propi in pionier: El era l'emprim Grischun ch'ha fatg il permiss dad ir cun auto, l'onn 1919.
A Cuera haja el anc ina giada fatg il examen d'auto – cun in expert sper el, ch'è anc mai sesì en in auto. El haja dumagnà l'examen ed è pia stà l' emprim ch'ha dastgà ir cun auto en il Grischun.
-
Bild 1 von 4. Extract da l'emissiun «balcun tort» dal 1975 – Oscar Denoth, l'emprima persuna, ch'ha fatg la patenta d'ir cun auto en Grischun. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 4. La patenta dad Oscar Denoth. Bildquelle: RTR.
-
Bild 3 von 4. Il diplom dad Oscar Denoth. Bildquelle: RTR.
-
Bild 4 von 4. Oscar Denoth en ina intervista cun RTR l'onn 1975. Bildquelle: RTR.
Suenter ch'el ha gì l'examen n'è l'istorgia anc ditg betg stada a fin. Il biadi dad Oscar Denoth raquinta, ch'el haja dat a partir da l'onn 1925 pir endretg gas. El haja cumprà plirs autos ed haja offrì viadis da taxi. Cura che quai na rendeva betg pli, enturn l'onn 1945, haja el offrì «safaris» en Engiadina cun il jeep. Il 1926 ha el er fundà ina garascha cun ses num: la «Garascha Denoth», ch'i dat anc oz a Scuol.
Cun l'auto da Turitg a Puntraschigna
In dals emprims Grischuns ch'ha cumprà in auto e prendì quel a chasa en Engiadina è stà Rudolf Campell. Curt suenter il scumond ha el cumprà in auto a Turitg. Ma il viadi a chasa n'è gnanc stà uschè simpel. Fin al Kerenzerberg al Lai Rivaun saja tut anc ì bain, ha el raquintà en in'intervista cun RTR avant 50 onns.
Ensemen cun in expert saja el sa mess sin via da Turitg a Cuira. Cura ch'els èn stads a Cuira, era l'expert sa decidì da turnar a Turitg. Davent da lura è Rudolf Campell stà sulet. Gia a Cuira ha el sdrimà in giatter ed ha sgriflà per l'emprima giada ses auto. Sur Churwalden e Lai è el charrà vinavant fin a Casti, e sin via hajan uffants bittà ballas da naiv ch'han laschà ina botta en ses auto. Arrivà a Casti n'è el betg pli vegnì vinavant. Il pass dal Güglia è stà serrà. El ha pia stuì transportar ses auto cun il tren.
Cun chargiar l'auto en il tren avain nus fatg duas bottas, causa ch'il persunal da la Viafier retica n'ha betg anc savì ir enturn cun autos, ed jau n'er betg – ed a Bever, cun chargiar ora: puspè ina botta!
Rudolf Campell raquinta vinavant, che la mendra part spetgava pir sin el: metter ses auto en garascha. Era qua haja el sgriflà l'auto e pir suenter 10 minutas era l'auto finalmain en garascha. Sia dunna ha vesì ch'el era trist che ses auto nov era gia plain bottas e sgrifladas. Là ha ella dà in bitsch e ditg: «Betg esser trist. Il pli impurtant è che ti es qua, saun e frestg.»
La pioniera da la Lumnezia
Ussa avain nus gia udì dad Oscar Denoth e da Rudolf Campell, duas figuras impurtantas en l'istorgia da l'automobil en il Grischun. L'emprima dunna ch'ha gì ina rolla da pioniera, è stada Angelina Solèr da Vella.
Ella ha fatg ils onns 60 l'examen d'auto, sco ina da las emprimas dunnas en la Lumnezia. Curt suenter ha ella cumenzà ad ir cun il bus da paun. 40 onns è ella ida tras la val, si e giu, ed ha distribuì il paun dal pasterner da Vella.
Sche jau rest sco ussa, hai jau il sentiment, che jau possia anc ir ditg cun auto. Ma sch'i vegn ditg a mai che jau duessi chalar, lura fetsch jau quai.
Suenter ch'ella è stada pensiunada ha ella cumprà in auto nov, in pli pitschen, in vegl model dal VW GTI en nair. In auto tschertgà, sco quai ch'ella ha chattà ora svelt. Ella raquinta: «Mintgatant aveva jau parcà l'auto davant il Coop u davant il Migros, e cura che jau sun ma rendì era là insatgi – e la persuna ha dumandà, sche quai saja mes auto e sch'ella ma possia cumprar giu el.»
-
Bild 1 von 3. Angelina Solèr durant sia lavur, pli baud. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 3. Extract da l'emissiun «Svizra Rumantscha» dal 2016 – Angelina Solèr. Bildquelle: TZT.
-
Bild 3 von 3. Angelina Solèr, qua 84 onns, cun ses VW GTI, qua 22 onns (extract da l'emissiun «Svizra Rumantscha» dal 2016). Bildquelle: RTR.
La vista d'in istoricher
L'istoricher Simon Bundi ha lavurà dus onns vid in studi davart l'influenza da l'auto sin nossa vita en Grischun. El manegia che surtut il turissem saja vegnì influenzà dals autos: «L'auto ha fatg il turissem en il Grischun a quai ch'el è oz», di Simon Bundi.
In auter aspect impurtant era l'agricultura. Cura ch'adina pli pauca glieud vuleva daventar pur, han las maschinas remplazzà quella lavur. Ma quest effect positiv n'è betg restà per adina. Ils onns 70 hai dà ina crisa d'ieli, ch'ha auzà fermamain il pretsch d'ieli. En general hai dà plaunet dubis vi da l'auto.
Ins ha vis, che l'auto ha effects negativs – sajan quai ecologicas u ch'i dat adina dapli colonnas e problems da parcar.
L'onn 1970 saja stà l'onn nua ch'i haja dà ils pli blers accidents mortals cun auto en Svizra, di il istoricher. Quests accidents èn dentant sa reducids fermamain, grazia a la tschinta d'autos e las limitas da tempo. Oz datti en il Grischun 115'000 autos, e quai tar ina populaziun da 200'000 abitantas ed abitants. Pia quasi nunpussaivel da s'imaginar la vita senza auto.