Circa 2’000 onns avant Cristus s’ha domicilià in pievel sin il crest Crestaulta. Simon Derungs ha fatg differentas retschertgas da la Val Lumnezia e fa guidas. Tenor el è quest crest in bun lieu per viver pervia ils puncts suandants:
- Il crest è pli aut ed uschia han ins ina buna survista, quai che munta segirezza.
- Enturn ed enturn èn planiras, nua ch’il pievel aveva spazi per cultivar da mangiar.
- En quest lieu en la Val Lumnezia è la val stretga ed uschia era protegida dal vent. Il clima en il temp da bronz ha permess da tegnair sur tut onn animals e cultivar ers.
Il pievel che è vegnì dal nord, probabel da la Germania, ha alura vivì circa 600 onns a Crestaulta. Els eran purs e puras che tegnevan nursas, chauras, chavals, urs e portgs. Sin ils ers avevan els giutta, furment e bagiaunas. Or dal graun han els fatg farina ch’els pudevan duvrar per far paun.
Sch’els han era fatg bizochels, quai na sai jau betg. Els han segir fatg chaussas da pasta.
Il selvicultur ed archeolog Walo Burkart ed il scolast da Surin han en ils onns trenta chattà fastizs da tocs da cheramica, da bronz ed ossa che laschan supponer, co che las 50 enfin 100 persunas han vivì. Suenter 600 onns han els bandunà il crest. Forsa perquai ch'igl è vegnì pli fraid, u forsa perquai ch’il pievel ha gì la pesta. Ils motivs na sajan tenor Simon Derungs betg clers.
Trais plauns da trais differents temps
Tar las exchavaziuns ins ha constatà che quest crest ha trais plauns ch’èn vegnids emplenids. L'emprim sin l’autezza dal Rain da Vrin. Tenor Simon Derungs pudessi esser ch’els avevan da derscher quel suenter in fieu. Uschia ch’els han suenter vivì sin il segund plaun. Ins ha chattà tocs da mirs e lieus, nua ch’els han fatg fieu. Sin il terz plaun, ch’è 1285 meters sur mar, han ins chattà rests da circa tschintg chamonas.
-
Bild 1 von 2. Dal crest han ins ina buna survista da la Val Lumenzia. Dretg: la fracziun Surin ed en lontananza ves'ins la vischnanca da Lumbrein. Bildquelle: RTR.
-
Bild 2 von 2. Sut l'erva ves'ins plattas da crap. Cun quellas èn ils plauns vegnids emplenids. Bildquelle: RTR.
Cheramica, ossa e bronz en il museum retic
En il tschaler dal museum retic a Cuira èn exponids tocs ch’ils archeologs han chattà sin il crest da Crestaulta. Tenor l’archeologa Marina Casaulta saja l'ossa d’animals in indicatur impurtant per vegnir a savair insatge dal mintgadi dal pievel. A Crestaulta èn ins per exempel vegnì a savair il suandant:
- Sin il crest da Crestaulta ha il pievel tegnì chauras, nursas, vatgas e portgs.
- L’ossa da urs, capricorns e chamutschs n indizis che las persunas èn idas a catscha. U forsa ch’ellas avevan da mazzar quests animals selvadis perquai ch’els eran in privel.
- Ins ha era chattà ossa da chauns che han vivì cun il pievel e che han guardà per ils animals e tegnì davent ils animals da rapina.
Sper l’ossa ha il pievel era laschà enavos cheramica. Tranter auter vaschlera d’arschiglia ch’els han duvrà per conservar, servir da mangiar ed era per cuschinar. Quai mussan las parts nairas da la vaschlera ch’è vegnida tegnida sur il fieu. En il santeri «Cresta Petschna» ch’è vegnì chattà in toc sper il crest han ils archeologs chattà ornaments da bronz ch’ils morts avevan al corp. Quai è ornaments da circa 11 persunas, di Marina Casaulta. En general saja circa la mitad da las truvaglias vegnida exchavada. Il rest laschian ins sut la terra. Sut terra sajan ils tocs numnadamain conservads il meglier.
Or da l'archiv
Il scriptur Toni Halter ha scrit l'istorgia «Culan da Crestaulta». Quella ditga d'in buob gioga er en il temp da bronz.