Noss redactur Reto Pfister ha dumandà suenter tar las vischnancas grischunas, sche quest tema fatschenta la populaziun e tge consequenzas ch'igl ha sch'in pur fa tuttina fain ina dumengia.
Reto, datti reacziuns e quant vehement vegni reagì – ed èsi insumma blers purs che cuntrafan a la lescha?
Reto Pfister: Nossa redacziun a Glion ha survegnì il davos temp da pliras varts or da la populaziun reacziuns pertutgant il far fain las dumengias. Perquai avain nus dumandà intginas vischnancas da la Surselva, dal Grischun Central ed en l'Engiadina co i vesa ora cun il far fain la dumengia. I dat territoris nua che quai vegn fatg pli savens e da quels nua che quai n'è insumma nagin tema. Jau abitesch en la bella Val Lumnezia – e là è quai gia dapi intgin temp in tema tar la populaziun ch'ils purs van savens a far fain la dumengia. Era sche la stad è stada fin ussa quasi perfetga per la racolta.
Ed en autras regiuns, vegn il far fain la dumengia schon uschè da dir normal?
Jau schess ch'igl è betg gist giavischà dentant segir tolerà, ed en tschertas regiuns schizunt acceptà. Il pli normal para il far fain la dumengia en l'Engiadina. Tant en l'Engiadin'Ota sco era en l'Engiadina Bassa vegn racoltà il fain regular la dumengia, e sco i para è quai er acceptà. En il Grischun Central avain nus dumandà la vischnanca da Surses. Là pon ins dir ch'i vegn fatg dètg restrictiv fain las dumengias. En Surselva datti duas tendenzas. En las regiuns pli autas sco per exempel en la Val Medel u en la Val Stussavgia na vegni betg fatg uschè savens fain las dumengias e firads. En las regiuns pli bassas da la Foppa, Lumnezia e Cadi è vegnì fatg quest onn fitg savens fain las dumengias ed ils firads – e quai era da relativamain blers purs. Quella differenza entaifer la regiun ha tenor mai savens da far cun la grondezza dals manaschis, ch'èn pli ensi ch'els èn da chasa, en general pli pitschens e perquai forsa betg adina sut in grond squitsch da lavur.
Il Grischun ha ina lescha che prescriva ils dis da paus publics e descriva tge lavurs ch'ins dastga far dumengias e dis da firà. N'è quella lescha lura betg clera avunda per ils purs en noss chantun?
La lescha descriva ch'igl è scumandà da far lavurs agriculas las dumengias. La suletta excepziun è sch'i smanatscha che la racolta è en privel da vegnir svaletada u destruida. Pervia da l'aura n'è quai quest onn segir betg stà il cas. L'aura è sco ditg stada quasi perfetga per far fain. Atgnamain pudess ins pia interpretar che quest onn fissi – almain fin ussa – adina stà scumandà da lavurar la dumengia per ils purs. Perquai che l'execuziun da la lescha tutga tar las vischnancas, datti differenzas. Mintga vischnanca decida sezza tge ch'ella tolerescha e tge betg – e perquai è la pratica era da vischnanca tar vischnanca differenta. En general pon ins dentant bain dir ch'il far fain la dumengia, pia il raschlar, vegn tolerà en fitg bleras vischnancas.
Ussa ves'ins era mintgatant purs che segan la dumengia. È quai il proxim pass ch'ils purs fan per dumagnar la lavur?
Savens fan ils purs fain las dumengias u ils firads betg perquai che l'aura n'è betg buna durant l'emna, mabain perquai ch'ils manaschis èn uschè gronds ch'els na vegnan uschiglio betg suenter cun la lavur. Quai vul dir ch'i vegn era adina empruvà da far dapli lavurs las dumengias, pia era segar. En quest punct èn las vischnancas dentant pli consequentas e n'acceptan betg quai. Il medem vala tar lavurs che fan gronda canera sco tar ils ventilaturs da suflar fain, ch'ins auda sur lungas distanzas. Tge ch'è insumma betg tolerà è trair grascha u puschina la dumengia.
Activas da sancziunar vegnan las vischnancas en general mo sch'i dat annunzias. Ussa che mintgin ha in telefonin en satg va quai magari dètg spert.
E tge èsi cun quels chastis? Datti els e quant custan els?
Las bleras vischnancas enconuschan mesiras disciplinaras. Quai va davent d'admoniziuns enfin chastis tut tenor tge lavur ch'è vegnida exequida. L'autezza dals chastis è il bler tranter 50 e 200 francs. Quellas summas procuran dentant strusch ch'ils purs midan lur tenuta. In president communal ha ditg ch'ils chastis sajan mo l'emprima giada en quella dimensiun. Tar cas che sa repetan, vegnissan quels adina pli auts. Tge ch'ins po era dir è ch'i dat mo fitg darar chastis.
Resumà pon ins dir ch'il far fain las dumengias vegn plaun a plaun acceptà en la populaziun e tar las vischnancas – era sch'i fiss atgnamain scumandà. En quest senn vala il proverbi: «Nua ch'i na dat nagin accusader na datti era nagin derschader».
