Flem, in vitg oriundamain rumantsch, è sa midà marcantamain en il decurs dals onns. Il turissem ha chaschunà ina midada plaun a plaun ch'ha stumplà enavos la lingua rumantscha. Gia il 1907 è il rumantsch vegnì stritgà or da l'instrucziun en las scolas. Il scolast Gian Fontana ha cumbattì la germanisaziun, ma in return a las ragischs rumantschas è restà nuncuntanschibel fin oz.
Oz, prest 120 onns pli tard, è Flem uffizialmain ina vischnanca tudestga, las ragischs rumantschas èn dentant anc adina preschentas e betg svanidas dal tuttafatg.
Las uniuns da Flem han gidà
Adina puspè han ins a Flem empruvà da rinforzar la schientscha rumantscha. Dentant mai èsi propi reussì. Il 1985 ha ina gruppa d'idealists prendì l'iniziativa e fatg il davos sforz. Il 1995 è la Cuminanza rumantscha Flem vegnida fundada. Quella festivescha ussa ses giubileum da 40 e 30 onns.
Ses actuar Giosch Gartmann ha rimnà ensemen ils svilups dal 1985 fin 2025. Uschia saja il 1985 sa furmà in comité per ina festa da commemorar il poet Gian Fontana, quel ha cooperà cun la Renania e cun las uniuns da Flem. La musica instrumentala, la gruppa da teater, il chor viril, il chor baselgia e la scola primara han prendì part. Numerus abitants han fatg part a las festivitads per mussar lur engaschament per la cultura rumantscha.
Sustegn decisiv da la Renania
Ils 2 da zercladur 1985 han quellas uniuns e la Renania inaugurà a Fidaz la funtauna Gian Fontana. Las festivitads han intimà il comité d’organisaziun da cuntinuar l’engaschi.
«Las bellas e bunas experientschas han manà a la conclusiun ch'i duessi sa furmar a Flem ina structura per sustegnair il rumantsch», scriva Giosch Gartmann en sia cronica. Sin quai han ins creà ina gruppa permanenta cun il num Comité Rumantsch (CR). Il pasterner e confisier Hanspeter Meiler barmier ha surpiglià il timun da quel.
Ils emprims onns è la canorta stada in lieu da scuntrada central per la cuminanza rumantscha cun occurrenzas sco la festa da Son Niclo e represchentaziuns da teater organisadas dal CR. La Renania ha purschì sustegn decisiv en discurs cun la vischnanca. Dumondas da scolas èn vegnidas discutadas cun l'administraziun communala cun success, e la baselgia ha gidà ad introducir servetschs divins rumantschs.
La lavur dal CR ha manà ad ina registraziun uffiziala da nums rumantschs en ils registers da vias. Malgrà la mancanza da cooperaziun da la vischnanca èn ils responsabels restads stinads. La festa dal vitg 1987 e la Scuntrada dal pievel rumantsch a Laax 1991 èn stads eveniments impurtants per la cuminanza rumantscha.
Gudagnà in cumbat
Ina finamira dal CR era d'introducir l'instrucziun da rumantsch en scola. Ils 25 da settember 1994 ha la populaziun votà per duas lecziuns per emna. 1993 ha Bartholome Tscharner preparà in sboz per transfurmar il CR en ina uniun da commembers. Ils 3 da favrer 1995 è vegnida fundada la cuminanza rumantscha da Flem sco successura dal Comité Rumantsch.
Actualmain dumbra la Cuminanza rumantscha Flem radund 100 commembers. Ella po festivar 30 onns engaschament per il linguatg rumantsch a Flem. Las autoritads actualas èn bainvulentas e sustegnan las activitads. L'uniun organisescha l'entir onn occurrenzas per giuven e vegl, indigens e giasts da vacanzas, per e cun las Rumantschas e cun ils Rumantschs.