«La tgira d'uffants cumplementara a la famiglia vegn pli favuraivla a partir da la stad 2025» quai è stà il titel da la communicaziun dal chantun Grischun il matg 2025 per annunziar la midada da sistem tar la finanziaziun da la tgira d'uffants cumplementara a la famiglia. Quella ha annunzià tranter auter ina meglra cumpatibilitad da famiglia e professiun. E gea, i dat ellas, las famiglias che profiteschan dal nov sistem tar la finanziaziun da la tgira d'uffants ordaifer la famiglia. In sistem fitg cumplitgà, dal reminent.
Ma las retschertgas da RTR mussan er ch'i dat famiglias che pajan ussa dapli. Per exempel Tamara Levy da Mustér che di ch'ella pajava cun il sistem vegl per trais uffants, 2'300 francs. «Ussa pajain nus per dus uffants 2'520. Vitiers vegnan 350 francs al mais per la tgira da la matta che va a scolina. Tut en tut 2'900 francs.». Radund 200 francs dapli mintga mais, per dus empè da trais uffants che van trais dis l'emna en canorta.
Tar Tamara Levy vegn vitiers ch'ella viveva dapi l'avust 2025 suletta cun ils trais uffants. Perquai era ella s'annunziada mez october tar il chantun, per laschar calcular da nov la tariffa sco educatura suletta. «Ussa hai jau gia trais quints cumplains e plaun a plaun van las reservas a fin. Jau sun cuntenta che jau hai reservas finanzialas.» Per ina famiglia senza questa reserva saja segir pli grev ed ils uffants pudessan patir pervi dals quitads dals geniturs.
Er Desirée Willimann che viva cun ses um e ses uffant a Sedrun è desillusiunada dal nov sistem. Ella di che sia famiglia paja ussa 250 francs al mais dapli per trais dis l'emna canorta. Pervi dals pli auts custs fa ella era patratgs per la planisaziun da famiglia.
Nus avain atgnamain vulì avair in segund uffant, ma ussa n'èsi finanzialmain bunamain betg pli pussaivel.
La tgira dad uffants fin 18 mais custa dapli perquai che quels dovran dapli tgira. Desiree Willimann ha calculà quant ch'i custass per sia famiglia, per in uffant ed in pop en canorta: «I custa uschè bler sco sch'ins avess ina fitg luxuriusa abitaziun. 3'500 francs per mais. Ed uschia na vali betg pli dad ir a lavurar.» Per sia famiglia muntass quai che sch'els sa decidessan per in segund uffant, stuess in genitur chalar cumplettamain da lavurar, perquai ch'i na saja betg pussaivel da reducir il pensum da lavur.
Damai datti geniturs che pondereschan pervia da la midada dal sistem d'insumma avair plirs uffants. Il chantun parta dentant dal fatg che la gronda part da la famiglias profiteschian dal nov sistem. Per avair cifras concretas evaluescha il chantun il mument ils custs per la tgira da mintgin dals radund 3'000 uffants che van en il Grischun en ina canorta.
Tge din las canortas dal nov sistem?
RTR ha contactà las 48 canortas grischunas per lur parairi. Bunamain in terz han dà ina invista. La presidenta da l'associaziun grischuna da las canortas, Lisa Giorgio, di per exempel ch'ella na saja actualmain betg cuntenta sco che la lescha per la tgira d'uffants ordaifer la famiglia è vegnida realisada ed agiunta ch'i dettia tar las canortas quitads ch'ils uffants vegnian prendids or da la tgira.
En differentas canortas è la tema qua ch'ils uffants vegnan prendids ora da la canorta u ch'i vegn reducì il diever. E quai fa chapescha quitads per il futur.
Tar els hajan tscherts geniturs gia fatg quest pass, raquinta Christoph Zingg, il manader da la fundaziun purtadra da la canorta Lumpazi a Mustér. «Nus avain duas famiglias che pajan ussa entras la midada pli pauc. Tar ina famiglia èsi neutral. Tut las autras famiglias ston quintar cun custs massivamain pli auts. E quai maina a la dumonda: Pudain nus insumma anc ans prestar quai? E che pondereschan da desister da la canorta. Duas avain nus gia pers.»
Da sumegliantas experientschas scrivan er autras canortas: «Duas desditgas ed ina adattaziun enfin ussa. Perquai che nus essan ina pitschna canorta è quai per nus gia avunda.» In'autra observa: «Famiglias cun tariffas da pop e situaziun finanziala media, na sentian probabel nagina resp. nagina gronda distgargia.»
I sa mussa (...) che la finamira che geniturs pon lavurar dapli na vegn betg cuntanschida sch'entradas pli autas mainan a contribuziuns da subvenziun pli bassas.
Er midadas administrativas per las canortas paran relativas. Tschertas scrivan ch'i saja ussa dapli lavur, autras sentan il cuntrari. Plinavant datti canortas che paran, guardà sur tut, cuntentas, er sch'il sistem haja anc flaivlezzas. Autras scrivan da problems concrets: «Er ves jau sco problem ch'ils geniturs èn vegnids calculads sin basa da la taxaziun dal 2024, quai che mussa tar intgins eventualmain betg la situaziun finanziala momentana. In exempel è quel d'ina mamma ch'ha lavurà 100% il 2024 ed ussa suenter la naschientscha mo anc 30%.»
Condiziuns da lavur
In'autra canorta observa che geniturs e per part er las canortas sezzas sajan surdumandadas. Ed er las cundiziuns da lavur en canorta vegnan tematisadas: «En questa discussiun na vai betg mo per ils geniturs, mabain er per las canortas – e spezialmain las collavuraturas ed ils collavuraturs. Sut tge cundiziuns che nus tgirain dentant ils uffants, para strusch dad interessar insatgi. La realitad en bleras canortas è pretensiusa: Memia pauc persunal, pajas bassas e pretensiuns che creschan marcheschan il mintgadi.»
Lisa Giorgio, la presidenta da l'associaziun grischuna da las canortas, manegia tar las cundiziuns da lavur en canorta: «Las cundiziuns da lavur n'èn betg mo en il Grischun mabain en l'entira Svizra absolutamain betg optimalas en las canortas. Ins ha in aut squitsch, i vegn spetgà bler dad ins sch'ins lavura cun ils uffants e las pajas èn propi mediocras fin bassas. Pauc vacanzas, bleras uras da lavurar. Jau crai qua datti bler potenzial da meglierar.»
Pretschs memia auts?
La midada da sistem tar la tgira d'uffants ordaifer la famiglia na cuntenta betg en tuts resguards. En quest connex datti er vuschs che dian ch'ils custs sajan vegnids pli auts per tschertas famiglias perquai che las canortas hajan augmentà lur pretschs cun l'introducziun dal nov sistem. Quai na lascha la presidenta da l’associaziun grischuna da las canortas, Lisa Giorgio betg valair. Las bleras canortas hajan las medemas u pli paucas entradas ch'avant la nova lescha.
Il motiv per las pli paucas entradas declera Lisa Giorgio uschia: «Tut tenor devi canortas che avevan blers geniturs che eran en il sectur da paja pli aut. Là pajan ils geniturs ina pli auta tariffa per di e las subvenziuns dal chantun eran adina medemamain autas. Per exempel pajavan ins 85 francs sco genitur per di e la subvenziun dal chantun era er 55 sco tar insatgi che pajava forsa mo 40 francs per di. Sch'ins ha blers da quels geniturs, alura avevan ins en media era ina pli auta entrada per di.»
La midada principala dal sistem
Cun il sistem vegl calculava la canorta per la tgira da mintga uffant il pretsch individual, sin basa da la situaziun finanziala dals geniturs. Geniturs cun entradas autas pajavan dapli, quels cun entradas pli bassas pli pauc. Supplementar survegniva la canorta per mintga uffant in supplement fix dal chantun e da la vischnanca. Oz pretenda la singula canorta in pretsch fix per uffant tenor sia vegliadetgna. Ed il maun public subvenziunescha ils geniturs sin basa da lur entradas e facultad.
Lisa Giorgio di che la nova lescha ha mussà pli cler quants daners ch'i dovra per manar ina canorta. E la presidenta da l'associaziun grischuna da las canortas di ch'ella spera che la regenza vesia e saja pertscherta che quels daners n'èn betg per sa profitar da la vart da la canorta, mabain necessaris per manar ina canorta economicamain stabila e ch'i na dat betg in'autra via che d'auzar ils custs da norma.
Tge di il chantun Grischun?
La situaziun è cumplexa e na para il mument betg cuntentaivla per parts da geniturs u per tschertas canortas. Tge di il chantun? RTR ha discurrì cun Marcus Caduff, il president da la regenza e schef dal Departament d'economia publica e fatgs socials.
RTR: Marcus Caduff, il matg da quest onn ha il chantun publitgà ina communicaziun cun il titel «La tgira d'uffants cumplementara a la famiglia vegn pli favuraivla a partir da la stad 2025». Guardà enavos, è quai stà il dretg titel?
Marcus Caduff: Sche quai è stà il dretg titel u betg, quai pon ins adina discutar. Fatg è ch'il 2022 pajavan il chantun e las vischnancas circa 8 milliuns francs per la tgira d'uffants. Il 2025 vegn quai ad esser 13,8 milliuns francs, pia vegnan bler dapli daners dal maun public.
Ma n'han ins betg empermess insatge ch'ins na po betg tegnair?
Na, nus avain mo empermess ch'il stadi, il maun public, paja dapli. Tge che las canortas fan lura cun las tariffas, quai n'è betg en noss mauns, nus na faschain betg las tariffas.
Ma sco geniturs han ins spetgà ch'i vegn pli bunmartgà.
Igl è era vegnì per blers geniturs pli bunmartgà. Sch'ins mida in sistem datti adina da quels che spargnan e per auters vegni pli char.
Nossas retschertgas mussan che questa midada ha gì effects negativs, sco che Vus schais er sez, per exempel ils geniturs che pajan dapli, che prendan uffants or da la canorta u che reduceschan uras. I dat ponderaziuns d'insumma avair dapli ch'in uffant. Ina petiziun da geniturs malcuntents cun passa 2'000 suttascripziuns e canortas sut squitsch finanzial. Tge schais a quellas famiglias e canortas pertutgadas?
Nus udin ussa natiralmain da quels che pajan dapli, ch'èn malcuntents. Nus avain dentant era ina massa auters che survegnan dapli, che la canorta vegn pli bunmartgada e ch'èn senza auter era cuntents cun la canorta. Ina midada da sistem dat tscherts schischuris, tschertas midadas e malcuntentientscha. Per las canortas sezzas vom jau da quai anora ch'i dat cun il nov sistem dapli stabilitad perquai ch'ussa na dependi betg uschè fitg sch'ils uffants che van en quella canorta èn da geniturs cun autas entradas u bassas entradas. Quai ch'era avant il cas, pia els pon calcular meglier ed els han dapli segirtad.
Discurrin dals custs da norma, quai è la media dals custs per in'ura da tgira da tut las canortas dal Grischun. Ma perquai ch'igl è ina media stoi dar canortas ch'èn sur quella media e ch'han las tariffas sur quella media, per esser rentablas. En in'intervista che Vus avais dà il november 2025 a la Südostschweiz tuni in pau sco sche Vus crititgassas che las canortas han tariffas sur quella media. È quai uschia? E pertge?
Na, jau na crititgesch insumma betg quai. Nus calculain, sco che Vus avais ditg, ils custs da media ch'ins ha per in'ura per la tgira dad in uffant. Las canortas han dentant suenter il spazi da dir, nus giain si fin la tariffa maximala. Quai è gia giavischà uschia da la lescha, ch'ins po far la tariffa 1,5 giadas pli aut ch'ils custs da norma. Quai è la libertad ch'ins ha vulì laschar a las canortas. Quella libertad dastgan las canortas era nizzegiar. Quai na crititgesch jau insumma betg. Nus avain mo constatà che las canortas han augmentà ils pretschs u èn 13% sur la tariffa. Quai è ina constataziun, betg ina critica.
Ellas han ussa dentant er pli paucas entradas pervia da la midada da sistem. Per exempel sch'i avevan avant geniturs che gudagnavan bain e ch'ellas pudevan taxar pli aut. Tge fiss alura la soluziun ord vista dal chantun?
Quai n'è betg uschè simpel. Igl ha segir canortas ch'han forsa pli paucas entradas. Surtut las canortas ch'avevan uffants da geniturs cun autas entradas. Dentant las canortas ch'avevan plitost uffants cun bassas entradas, quellas pativan gea pervi dal sistem vegl. Nus avain ussa simplamain vulì in sistem nua ch'ins ha per la medema prestaziun la medema indemnisaziun e nua ch'ils geniturs pajan cun las medemas entradas la medema tariffa u han la medema subvenziun. I na va gea betg per quant ch'i pajan, quai decidan las canortas. Ma quant che nus subvenziunain che tuts che gudognan tuttina bler han la medema subvenziun, quai è il princip dal nov sistem.
Tut ils geniturs vegnan taxads medem tenor lur entradas e situaziun finanziala?
Exact, nus prendain perquai exact l'entrada decisiva, ch'è cler co ch'ella vegn quintada e tgi ch'ha per exempel 100'000 francs entrada ha la medema procentuala da subvenziun en l'entir chantun. Quels che han 60'000 entradas han la medema procentuala subvenziun en l'entir chantun e quai n'era avant betg il cas.
En quella intervista avais er ditg ch'ins haja constatà ch'ils rabats da fragliuns, sajan vegnids abolids quasi dapertut, ma che las canortas pon er dar in tal rabat cun il nov sistem. Nossas retschertgas mussan dentant ch'il chantun haja cusseglià a las canortas da stritgar quest rabat.
Quai è correct. Las canortas na ston dentant betg far quai ch'il chantun cusseglia. Ellas han era qua la libertad da dar ils rabats da fragliuns. L'idea qua davostiers era in'autra: Per persuna è la lavur ch'ins ha per far la tgira la medema, sch'i èn fragliuns u betg. Perquai avain nus cusseglià quai. Ma sche las canortas vulan dar in rabat, han ellas la pussaivladad.
Anc ina dumonda finala. Ha il chantun sutvalità l'effect negativ da questa midada?
Jau less ma defender in pau cunter il narrativ ch'i saja mo in effect negativ. Nus avain era resuns positivs, era da canortas e da geniturs. Igl ha senza dubi dà per tscherts in effect negativ, quai n'avess jau betg spetgà uschia. Insanua sto quai dar ina distgargia sch'il chantun metta en 6 milliuns francs dapli ch'il 2022. E jau sun surstà in pau da la discussiun ch'è ussa, da las emoziuns. E nus analisain ussa quai e decidain lura.
Co vai vinavant?
Ins vuleva in sistem pli fair che sustegna las famiglias e che promova la cumpatibilitad da famiglia e professiun. Tuts e tuttas n'èn betg cuntentas. Per quantas che la midada è positiva e per quantas negativa, na sa lascha betg dir oz. Il chantun ha inditgà, ch'el calculescha il scenari per tut ils uffants en canorta. 3'000 uffants vegnan actualmain tgirads en canortas grischunas. Resultats sajan da spetgar sin il favrer 2026. Il december haja plinavant lieu in discurs cun represchentantas e represchentants da canortas ed il chantun. Ed i dat era ina petiziun da geniturs malcuntents.