Simon Akam è istoricher, autur e schurnalist da l’Engalterra. Per in project d’in cudesch è el stà pliras giadas en la Svizra, ed er en il Grischun. El enconuscheva la lingua rumantscha gia d'anteriuras visitas sco giuvenil. Tar in inscunter cun ina dunna rumantscha è dentant sa sviluppà in interess pli profund per la lingua e per sias particularitads, cunzunt ils idioms e la debatta davart il rumantsch grischun.
Igl è stà fascinant d’emprender sco il rumantsch e ses idioms èn sa sviluppads grazia a la topografia.
L’istorgia davart il svilup dal rumantsch grischun ha fascinà Simon Akam talmain, ch’el ha proponì al magazin The New Yorker in artitgel. Glisch verda ha el survegnì avant radund in onn – ed è suenter retschertgas e planisaziuns stà il mars passà durant otg dis en Svizra.
Jau hai vulì vesair la regiun e discurrer cun tut las varts da la debatta.
Punct da partenza
Il punct da partenza per la retschertga è stà Bernard Cathomas, l'anteriur secretari general da la Lia Rumantscha ed iniziant dal rumantsch grischun, e ses cudesch «Ina via tar l'unitad en la diversitad – pledoyer per il rumantsch grischun». Durant ses temp en la Svizra ha Simon Akam inscuntrà sper Cathomas numerusas persunalitads che han da dir insatge en chaussa rumantsch grischun. Sper las vuschs impurtantas da l’uniun Pro Idiom èn quai stadas persunas or da cultura, da la politica locala e chantunala, da la scienza linguistica, da la pressa rumantscha e betg l’ultim da persunas sin via.
La retschertga saja stada fascinanta, sa regorda Simon Akam. El sco um da l’Engalterra, nua che dialects vegnan stigmatisads e remplazzads da l'englais da standard era numnà «BBC-English», ha en la Rumantschia pudì observar differenzas linguisticas perfin entaifer idioms e tranter vitgs vischins. In fatg che ha fatg surstar il schurnalist.
Gist en la Svizra, nua che tut para da funcziunar perfect, fai surstar ch’i dat in pitschen caos linguistic e ch'i dovra sis ediziuns da cudeschs per la scola.
Simon Akam para d'avair chapì il caos e las raschuns per quel. «A Very Big Fight Over A Very Small Language», il «fitg grond cumbat davart la lingua fitg pitschna» ha chattà ina soluziun da cumpromiss – resumescha el al telefon e tuttina resta per el la dumonda nua che la lingua va en l'avegnir.
L'artitgel original
L’artitgel da passa 20 paginas, scrit e retschertgà a moda fundada e curregì d'ina squadra da verifitgafatgs dal New Yorker, dissegna in maletg accurat e divertent da la Rumantschia. La lavur da Simon Akam dat ina vista externa sin las particularitads da la lingua rumantscha. Ina emprova da lectura datti qua. Per l’entir artitgel basegna in conto tar il magazin.
Intginas passaschas:
| «Romansh, which sounds closer to norther-Italian dialects than to the modern language spoten in Florence or Rome, is a battered remnant of spoken Late Latin which escaped standardization mostly being tucked away in the Alps.» | Il rumantsch, che sumeglia plitost ils dialects da l'Italia dal nord che a la lingua moderna da Firenza u Roma, è ina restanza en tocs dal latin tardiv, ch'è scappàda da la standardisaziun sa zuppond surtut en las Alps. |
| «The new language was denounced as a 'bastard', a 'castrated' tongue, an act of 'linguistic murder'. Nazi analogies abounded: Candinas, in a much discussed article, seemed to liken Cathomas to Josef Goebbels; one editorial accused the Lia Rumantscha of staging a 'Kristallnacht'.» | La nova lingua vegniva titulada sco «lingua da bastard», sco lieunga «chastrada», in act da «mazzament linguistic». Igl ha dà numerusas cumparegliaziuns cun il naziunalsocialissem: En in artitgel da [Theo] Candinas, che ha chaschunà pliras discussiuns, è Bernard Cathomas vegnì cumpareglià cun Joseph Goebbels, en in auter editorial è la Lia Rumantscha vegnida accusada d'inscenar ina «notg da cristal» encunter ils idioms. |
| «It became evident that in the Romansh world, six degrees of separation would be overkill. Mention a name and you may be offered coffee, champagne or a cousin.» | Igl è sa mussà che sis grads da la separaziun n'èn betg necessaris en la rumantschia. Ins numna in num e survegn sco resposta forsa cafè, schampagn u in cusrin. |