RTR: Vus avais oz preschantà la visiun futura da la Lia Rumantscha. Pudais Vus resumar quella visiun futura?
Gianna Luzio: Jau emprov da restar curta, schebain che quai n'è betg uschè simpel. Nus avain fatg grondas lavurs en suprastanza ed ensemen cun la direcziun e cun ils collavuraturs e cun las collavuraturas da la Lia Rumantscha per sviluppar ina visiun da la Lia Rumantscha. E nus avain ditg che nus vulain er ina Lia Rumantscha ch'è etablida sco instituziun naziunala che promova il rumantsch e surtut era – e quai è forsa la part nova – unescha in vast moviment da tuttas Rumantschas e tut ils Rumantschs en Svizra.
La Lia Rumantscha ha definì quatter champs d'acziun: rinforzar la lingua, identificaziun, finanziaziun e structura. En in da quels puncts hai num: «La Lia Rumantscha ademplescha vinanvant sias incumbensas centralas e meglierescha cuntinuadamain ils effects». Tgeninas èn las incumbensan centralas da la Lia Rumantscha? Tge è Voss pensum?
Quai è ina fitg buna dumonda, perquai che blera glieud, bleras Rumantschas e blers Rumantsch na san betg tge che la Lia Rumantscha fa propi. U tge che la Lia Rumanscha fa cun quels blers raps ch'ella ha a disposizun. Jau crai ch'ina da las finamiras centralas per nus, ed era part da nossa visiun u da nossas finamiras, è dad esser pli fitg en contact cun ils Rumantschs e las Rumantschas per mussar tge che nus faschain.
Igl è era impurtant da dir tge che la Lia Rumantscha n'ha betg sco pensum.
La Lia Rumantscha ha per exempel l'incumbensa da star en per ils interess dal rumantsch, er en il mund politic. La Lia Rumantscha fa traducziuns, organisescha curs da rumantsch. Quai che la Lia Rumantscha fa gia daditg è l'incumbensa da dar enavant e da rinforzar uschia nossa lingua rumantscha – saja quai il rumantsch grischun ubain er tut ils idioms.
Da l'autra vart èsi er impurtant da dir tge che la Lia Rumantscha n'ha betg sco pensum. La Lia Rumantscha n'è per exempel betg responsabla per la scolaziun da scolastas e scolasts che dattan scola per rumantsch. La Lia Rumantscha n'è era betg responsabla per sviluppar cudeschs da rumantsch per il scalim da basa. La Lia Rumantscha ha dentant per exempel ina purschida nua ch'i dat curs per scolaras e scoars e per giuvenils en l'entira Svizra ed er en il chantun Grischun che vulan emprender rumantsch sin il stgalim gimnasial u superiur.
In auter punct dals quatter champs d'acziun è «iniziar moviment e sviluppar il posiziunament» - tge munta quai?
Era quai è natiralmain in grond pled. Nus essan persvadids che la Lia Rumantscha suletta na sa betg spendrar il rumansch. Nus avain da basegn da tut las 60'000 Rumantschas e Rumantschas en l'entira Svizra, en il Grischun, en la Bassa – per mantegnair il rumantsch.
Quai vul surtut dir metter en contact quellas persunas rumantschas en l'entira Svizra e sviluppar e coordinar era spazis nua ch'il dialog è pussaivel, nua ch'ins po s'inscuntrar per in svilup u ina discussiun per rumansch u per exempel era sviluppar projects per iniziativas ed ideas. Quai è l'idea da quest champ dus en noss palpiri da lavur.
Nus schain aposta che quai n'è betg in palpiri da strategia che mettain uss en in truchet, mabain vi da quel vulain nus adina lavurar enavant e sviluppar enavant.
Tge capita uss cun quest palpiri cun ils quatter champs d'activitad che Vus avais definì?
Sco ditg, igl è stada ina lunga lavur er en cuminanza cun la suprastanza e cun ils collavuraturs da la Lia Rumantscha. Ma nus avain era fatg differentas enquistas. Nus avain envidà prest 300 persunas or da differentas instituziuns che sa mettan en per il rumantsch da dar resposta e tschentar dumondas.
Nus avain era envidà scolaras e scolars da dar lur respostas. Or da quest stgazi vulain nus iniziar ed elavurar mesiras concretas e projects concrets. Quai po per exempel esser quest exempel dal rumantsch a distanza ch'i dat gia daditg.
Igl è impurtant d'ans focussar sin questas mesiras e sin quests projects che han in effect.
I dat però era autras incumbensas u autras sfidas. Per exempel mategnair actual era la lingua en il mund digital. Qua avain nus da star vidlonder. E l'entira dumonda da cura ch'ins emprenda tge lingua en scola, dumondas politicas, quai è franc er in'incumbensa u in pensum da la Lia Rumantscha.
E sco ditg, nus na vulain betg metter quest palpiri en in truchet, mabain star vidlonder. Quels quatter champs ans dessan dar orientaziun er en nossa lavur dal mintgadi. Jau crai nus stuain era ristgar da dir fitg cler: Nus na pudain betg far tut. Perquai èsi impurtant d'ans focussar sin questas mesiras e sin quests projects che han in effect. Ponderar tge èn ils buns projects, tgeninas èn las bunas mesiras e suenter far era bain quellas. E sche nus sentin ch'insatge na funcziuna betg er ina giada laschar star.