RTR: Igl n'è betg in simpel temp: ina crisa suonda l’autra e la democrazia è sut squitsch. En l’onn presidial essas Vus savens sin viadi en differents pajais ed inscuntrais era divers ministers e ministras d’auters stadis: Co percepis Vus l'atmosfera mundiala il mument?
Karin Keller-Sutter: I dat natiralmain ina malsegirezza e quai internaziunalmain, damai ch'ina pluna che valeva fin uss na valia betg pli. Ma quai è in svilup che na sa mida betg simplamain mo dad oz sin damaun. Igl è vegnì successiv ed uss è quai s'accelerà. Era perquai ch’il president american Donald Trump ha decidì ina pluna e quai fitg spert. Ed ils Stadis Unids da l'America èn anc adina ina superpussanza, la pli gronda pussanza economica, politica e militara, quai ha uss schon procurà per midaments.
Fan quests svilups quitads a Vus?
I fiss pli agreabel sch'i fiss tut pli ruassaivel, pli survesaivel e calculabel. Finalmain na pudain nus betg midar quai. E sch’ins na po betg midar quai che succeda ordvart, ston ins sa dumandar tge che nus pudain far intern per pudair mantegnair las fermezzas da la Svizra. E quai è la lezia dal Cussegl federal – da guardar che nus pudain mantegnair noss interess en quest conturn.
Tge è lura la rolla da la Svizra en in mund che sa mida?
La rolla che nus avain è anc adina quella nua che nus pudain porscher noss buns servetschs ed intermediar. I dat oz era auters che fan quai, dentant la Svizra tutga tar quels pajais che vegnan appreziadas per quel engaschi perquai che nus na faschain quai betg ord interess da politica da pussanza. Ma nossa rolla è era ina fitg ferma vers endadens. Quai vul dir che là nua che nus pudain agir independentamain, nua che nus n’essan betg dependents dad auters stuain nus agir: saja quai per exempel tar la sanaziun da l’AVS, tar las finanzas da la Confederaziun u da restabilisar puspè la capacitad da defensiun tar l’armada. Qua pudain nus sez agir. Nus stuain simplamain chattar cumpromiss e vegnir encunter in a l’auter. Nus pudain guardar da tegnair en urden l’atgna chasa. E quai è tenor mai fitg impurtant. Sch'igl è enturn nus fitg inquiet, èsi impurtant da rinforzar quai ch’ins ha e betg indeblir sasez u far ils medems sbagls sco ils auters.
Sto era sa midar insatge?
I fiss bun, sch'ins ponderass puspè pli fitg da returnar tar la prontadad da far cumpromiss. Jau hai natiralmain chapientscha per las partidas sch'i vulan gudagnar electuras ed electurs ed avair dapli influenza, dentant las partidas han era ina responsabladad en noss sistem. E quel funcziuna be sche dus u trais sa mettan ensemen. E quai è, crai jau, en in temp sco uss, fitg impurtant.
Igl n'è era betg in temp simpel per la diplomazia. Era auters pajais vulan surpigliar quella rolla. Uschia sto Genevra cumbatter per las organisaziuns internaziunalas. Il Cussegl federal ha era decidì d’investir ina gronda summa per pudair rinforzar Genevra sco plazza internaziunala. Basta quai per defender la posiziun da la Svizra?
Quai che nus na pudain betg far è da remplazzar tut ils daners ch'ils Stadis Unids han stritgà a las organisaziuns internaziunalas. Quai è impussibel perquai ch'ils Stadis Unids contribuivan per part las pli grondas summas per las organisaziuns. Cun la summa ch'il Cussegl federal ha decidì per Genevra, vulain nus sustegnair Genevra sco lieu internaziunal perquai che quai è enorm impurtant per la Svizra. E natiralmain datti oz era auters che intermedieschan, dentant sche la soluziun constat a la fin - sch’ins ha tras quai in meglier mund u perfin la pasch, lura è quai segir bun. Ma i vegn vinavant reconuschì sin il mund che la Svizra na porscha ils buns servetschs betg or d'agen interess u or d'interess da pussanza, nus n’essan betg pussants politicamain, mabain nus faschain quai ord persvasiun ed era perquai che nus avain la savida en chaussa.
Ha la diplomazia survegnì mo pli anc ina rolla a l’ur en in mund nua ch'il dretg dal ferm vala puspè pli fitg?
Jau na schess betg ina rolla a l’ur. Ma igl è uschia che la politica da pussanza dominescha puspè. Sch'ils gronds decidan insatge, lura èsi simplamain uschia. Dentant na vul quai betg dir ch’ins na po betg esser activ diplomaticamain davos las culissas per ils agens interess – mintgatant funcziuni, mintgatant betg. Il conturn è segir vegnì pli incalculabel.
Ils midaments sin il mund èn era ina sfida per las minoritads. En la Svizra pon ins per exempel constatar ch'il plurilinguissem è sut squitsch. L’acceptanza, la chapientscha vicendaivla e las differentas caracteristicas da las differentas parts da la Svizra èn finalmain era quai che furma l’identitad da la Svizra. Tge fa la Confederaziun per lavurar cunter il squitsch sin las minoritads?
La Confederaziun fa fitg bler, gist per la plurilinguitad. Nus empruvain tranter auter da prender resguard sin quai en tut ils gremis. Nus avain era decidì quotas. Igl n'è betg adina uschè simpel da tegnair en quellas. Ma igl n'è betg mo ina lezia da la Confederaziun, igl è chaussa da nus tuttas e tuts d'avair chapientscha per ils auters e da s'interessar per autras linguas e culturas. Ma ins na sto uss era betg idealisar e far uschia sco sche quai fiss adina stà perfetg. Nus essan era ina naziun da voluntad nua ch'i vegn tegnì ensemen pervi da la Constituziun, la democrazia directa ed il federalissem. Quai ch'è era gist perquai uschè impurtant en Svizra. Dentant ch’ins s'interessa per la plurilinguitad ed apprezia quella è per mai in punct central per era pudair chapir pertge ch'ins ha mintgatant forsa il sentiment che en ina part da la Svizra vegn votà in pau curius ord vista d'in autra part (ri).
Datti insatge che Vus vulais spezialmain dar sin via a las Rumantschas ed ils Rumantschs?
Jau na poss betg dar tips cun quai ch’jau na sai deplorablamain betg discurrer rumantsch (ri). Ma a mai para fitg impurtant ch’ins mantegna la lingua e che quella vegn tgirada e dada vinavant en famiglia. Era ch'ins dat scola per rumantsch è impurtant. Igl n'èn betg uschè bleras persunas che discurran rumantsch, ma jau ves quai tuttina sco enritgiment.
Nus festivain il prim d’avust l’anniversari da la Svizra. Tge giavischa ella a noss pajais?
Jau giavisch che la Svizra po mantegnair sias fermezzas en quest temp turbulent. Ch'ella na fa nagins sbagls e che la Svizra fa il gist e rinforza sias fermezzas. I dovra era adina in zic fortuna. Ins po esser quant diligent ch'ins vul, dentant a la fin dovri adina era in zic fortuna. E quai giavisch jau a mintga Svizra e Svizzer.