Siglir tar il cuntegn

Sport per il tscharvè Schah matt – in gieu che fascinescha sin tut il mund

Conquistar il retg da l'adversari u l'adversaria e metter quel schah matt è la finamira dal gieu da schah. Nus dain in'egliada pli exacta sin il cumenzament dal gieu, l'istorgia e las persunas che marcan la scena da schah.

I dat divers mitus davart il cumenzament dal gieu da schah. Differentas funtaunas din ch'il gieu è naschì en la Persia durant il sisavel tschientaner ord il gieu indic «Chaturanga». Quest gieu saja stà l'emprim gieu da schah e quel vegniva giugà sin ina tavla cun 64 champs e cun quatter armadas. La finamira era da conquistar il retg adversari. Ils proxims tschientaners e quest gieu sa derasà en l'Africa ed en il Proxim Orient. A partir dal 9avel tschientaner è el er sa derasà en l'Europa e la Russia.

Midadas da regla enfin al schah modern

Cura ch'il schah è vegnì en l'Europa è el cunzunt stà popular en Spagna e l'Italia. En il decurs dals tschientaners e cunzunt en il temp medieval è il gieu sa sviluppà e sa midà fitg. Er tar las figuras hai dà midadas, uschia è per exempel la dama daventada pli pussanta ed il pur ha pudì sa muentar auter. Il gieu da schah modern è la finala naschì il 15avel tschientaner. Dapi il 19avel tschientaner hai lura dà emprims turniers da schah, l'organisaziun internaziunala da schah è vegnida fundada il 1924 e dapi il 1886 datti in sistem cun campiun mundial.

Co funcziuna schah?

Avrir la box Serrar la box
Schachbrett mit Figuren
Legenda: Keystone

Schah è in gieu strategic tranter dus giugadurs u giugaduras. La finamira è da metter il adversari schah matt – vul dir dad attatgar el en quala moda ch'el na chatta nagina sortida. Il gieu vegn giugà sin ina tavla da schah da 64 quaders nua che adina la colur alva cumenza.

In schah è dà sch'il retg vegn attatgà directamain. Il retg sto lura sa defender u cun ir vinavant sin in quader segir, far ina cunterattatga u ch'el metta in'atgna figura tranteren. Sche nagut da quai è pussaivel, lura è il gieu pers (schah matt).

Las figuras:

Mintga giugader u giugadra cumenza cun 16 figuras:

  • in retg (po ir in pass en mintga direcziun)
  • ina regina (po ir quants pass ch'ella vul horizontal, vertical u diagonal)
  • duas turs (po ir quants pass ch'ella vul horizontal ni vertical)
  • dus curriders (po ir quants pass ch'el vul diagonal)
  • dus chavals (po ir pass en furma dad in L - po sursiglir autras figuras)
  • otg purs (fa in pass enavant, sco emprim po el ir dus pass enavant)

Superstars dal schah

  • Wilhelm Steinitz: il giugader austriac è l'emprim campiun mundial (1886 – 1894)
  • Emanuel Lasker: il Tudestg è stà campiun mundial da schah durant 27 onns – quai è record (1894-1921)
  • Magnus Carlsen: il Norvegiais è stà pliras giadas campiun mundial e vala sco numer in dal sport da schah

La cifra d'Elo – quant ferm è in giugadur u giugadura

Avrir la box Serrar la box

Il sistem internaziunal da classifitgar la fermezza da giugadurs da schah è l'uschenumnada «cifra d'Elo».

Arpad Elo ha sviluppà il sistem 1960, 1970 ha la federaziun mundiala da schah surpiglià quel.

Mintga giugadura survegn ina cifra d'Elo R – pli ferma ch'ella è e pli auta che questa cifra è.

Cura che dus giugadurs dattan in encunter l'auter vegnan lur cifras d'Elo cumparegliadas ed i dat ina prognosa tgi che vegn a gudagnar, sa basond sin la differenza da puncts.

A la fin da las partidas vegn il resultat real cumpareglià cun la prognosa ed ils giugadurs gudognan u perdan puncts, tut tenor la differenza tranter prognosa e resultat.

Il campiun mundial actual, Dommaraju Gukesh ha actualmain ina cifra d'Elo da 2'776 – Magnus Carlsen è a la testa dal classament cun 2'839 puncts.

  • Dommaraju Gukesh: il giugader da l'India è il campiun mundial actual
  • Alireza Firouzja: il giugader franzos-iranais vala sco star giuven
  • Ju Wenjun: la Chinaisa è la campiunessa mundiala actuala
  • Judit Polgar: l'Ungaraisa vala sco meglra giugadra da tut il temp
  • Hou Yifan: la Chinaisa è stada pliras giadas campiunessa mundiala ed è ambassadura dal gieu da schah

«Super»-computers da schah

Avrir la box Serrar la box
Historische Zeichnung eines mechanischen Schachautomaten mit versteckter Person.
Legenda: Il «Tirc da schah» Wikipedia
  • L'emprim «automat» che dueva giugar schah automaticamain è stà il «Tirc da schah» dals onns 1770. Questa figura vegniva dentant controllada d'in giugader uman che seseva sut la figura.
  • Il 1914 è vegnì preschentà in apparat dal Spagnol Leonardo Torres Quevedo, cun il num «El Ajedrecista». Quai n'era anc betg in computer, pudeva dentant dar in gieu cun il retg nair encunter la tur ed il retg alv. L'apparat era abel d'analisar ils moviments dal retg nair e decider sche quel correspunda a las reglas e reagir cun las duas atgnas figuras.
  • L'emprim computer spezialisà da dar schah aveva num «Belle» e pudeva crear 180'000 posiziuns per secunda, il 1975. Il 1983 ha il computer survegnì il titel d'in «maister naziunal» da la federaziun da schah americana.
  • Il medem onn, 1983, ha Belle pers l'emprima giada encunter in auter computer «Cray X-MP». In computer grond, betg spezialisà per schah cun in program spezial. Quest computer custava radund 50 milliuns dollars.
  • Il davos computer spezialisà da dar schah è stà «Deep Blue», in computer dad IBM. Cunquai che programs da schah per il computer a casa dumognan tut ils giugaders umans n'è il interess da sviluppar vinavant computers spezialisads betg pli stà dà.

Savevas che ...?

  • Il pli lung gieu da schah ha cuzzà 269 tratgas da gieu durant bunamain tschintg uras. La finala hai dà in pari.
  • Schah ha buna influenza sin il tscharvè: studis demussan che giugar regularmain schah ha effects positivs sin la memoria, la concentraziun e l'abilitad da schliar problems, quai cunzunt tar uffants.
  • Schah era pli baud in gieu nobel: cunzunt l'aristocrazia giugava schah, per puras e purs eri scumandà.
  • Davart il schah datti pli che 100'000 cudeschs, studis ed artitgels – davart nagin auter gieu na datti tant material.

Films e serias da schah

Avrir la box Serrar la box
  • «The Queen's Gambit» 2020
  • «Searching for Bobby Fischer» 1993
  • «Queen of Katwe» 2016
  • «The Dark Horse» 2014
  • «Joueuse» 2009
  • «Brooklyn Castle» 2012
  • «Pawn Sacrifice» 2014
  • «Schachnovelle» 2021

Schah – uffizialmain in sport (da tscharvè)

Savens vegn mess en dumonda sche schah è propi in sport. Il Comité olimpic internaziunal ha renconuschì il 1999 la Federaziun mundiala da schah sco instituziun uffiziala da sport. En blers pajais sco la Germania, la Svizra, la Russia u er la Norvegia vegn il sport giugà en structuras d'uniun e survegn daners da promoziun. Malgrà ch'il sport na fa betg suar da corp è el sever per il tscharvè, dovra concentraziun enorma e buna gnerva per prender las decisiuns. Studis han er mussà che giugadras e giugaders d'elita brischan durant turniers in'entira massa calorias, pervia dal sforz mental.

RTR actualitad 17:00

Artitgels legids il pli savens