«Igl è absolutamain auter», manegia l’anteriur scolasta ed archivar communal da Tujetsch Tarcisi Hendry. «Igl è auter cura ch’igl è occurrenzas da sport, cura ch’igl è festas, a messa e sin via ves'ins els gist il mument ch’els van a scola.» La vita a Tujetsch saja bain sa midada ils ultims decennis. E quai betg mo perquai ch’il temp è sa midà.
Il scolast pensiunà sa regorda anc bain dals onns cura ch’i deva anc bainquant dapli uffants en vischnanca. Cura ch’i deva annadas cun 20 fin 30 uffants e betg sco ussa cun be trais l’onn passà e quest onn probablamain be in uffant. «Quai è bain ina situaziun in zic alarmanta», manegia Tarcis Hendry e spera ch’i na vegnia betg anc pir cun naginas naschientschas en il futur.
Situaziun alarmanta
En tutta cas dettia quai bain da discurrer en vischnanca. Pertge la glieud fetschia quitads ed haja a ina tscherta tema, manegia Tarcisi Hendry che fa bain era quitads. «Jau ves ch’i manca lura insacura ils uffants dapertut. Igl è la cultura ed igl è il linguatg tuatschin che na vegn lura betg promovì sco quai ch’i tutga. Ed era la scola survegn in grond problem», concluda el.
La glieud fa quitads ed ha er ina tscherta tema.
La media dals ultims 10 onns è il mument tar sis fin set naschientschas per onn. Quai ch’è trais giadas pli pauc ch’anc els onns 1970 e 1980, e gnanca la mesadad da quellas els onns 1990 e 2000. In regress ch’era il scolast pensiunà Tarcisi Hendry ha vis en ses passà 40 onns ch’el ha dà scola a Tujetsch. «Jau patratg adina vi da l’onn 1985. Lura avevan nus en l’entira vischnanca 250 uffants che gievan qua a scola. Ed ussa èsi radund, jau na sai betg precis, anc 80.» Cifras che mussian eclatantamain il svilup a Tujetsch ils ultims onns.
Tendenzas che fan bain era mal il venter al president communal da Tujetsch, Martin Cavegn. Cunzunt perquai ch’el aveva cumenzà ses presidi avant bun sis onns cun la finamira d’augmentar il dumber d’avdantas e d’avdants u almain da tegnair quel. «Cura ch’ins vesa da quellas cifras ponderesch'ins bain tge ch’ins po far», manegia el.
Il dumber da la populaziun è el bain vegnì da tegnair. Cumpareglian ins dentant el cun avant 10 onns, lura è la populaziun bain sa sminuida per passà 10% sin anc bundant 1’200 avdants. E quai n’ha betg mo da far cun la migraziun u perquai che las ultimas lavurs vi da la NEAT èn idas a fin, mabain era perquai che prest dubel uschè bleras persunas èn mortas sco naschidas durant quel temp. Il surpli da naschientschas da Tujetsch è ils ultims 10 onns adina stà en il minus.
Per pudair dar cuntrapais a quest trend negativ haja la vischnanca bain fatg sias ponderaziuns ed elavurà propostas concretas co ella vul puspè augmentar il dumber da la populaziun giuvna e cunquai era las naschientschas. Co precis el vul far quai dentant pli tard.
Regress marcant betg mo a Tujetsch
Ch’adina pli paucs uffants naschan n’è dentant betg mo insatge che Tujetsch senta. Er autras vischnancas grischunas percorschan quest trend negativ. Uschia è per exempel er a Val Müstair la media da naschientschas sa reducida cuntinuadamain suenter in pitschen augment ils onns 1980: da 25 sin 20 uffants ils onns 1990, lura ils onns 2000 sin anc 14 uffants, e dapi ils onns 2010 è ella tar 6 fin 7 uffants per onn. E sch’il trend dals ultims tschintg onns cuntinuescha, vegn ella a sa sminuir anc pli fitg.
Sumegliantas tendenzas ves'ins per exempel er a Samignun, Valsot, Brusio u a Sumvitg. Era qua èn ils davos tschintg onns en media trais fin quatter giadas pli paucs uffants naschids ch’anc en ils onns 1980. Las naschientschas èn dentant era sa reducidas ils ultims decennis en vischnancas pli grondas sco per exempel Glion, San Murezzan, Scuol u Tavau. A Tavau per exempel èn ellas sa sminuidas d’ina media da bun 140 naschientschas per onn ils onns 1980 e 1990, sin ussa anc 80 naschientschas per onn.
Cler datti en il Grischun era vischnancas ch’han gì en media pli u main tuttina bleras naschientschas ils ultims 50 onns. U era da quellas ch’il dumber è schizunt s’augmentà durant quest temp, sco per exempel a Panaduz, Favugn u Maiavilla. Tut en tut èn las naschientschas en il Grischun dentant sa sminuidas, cunzunt cun l’entschatta dal nov millenni, sco la statistica mussa.
Populaziun grischuna crescha be pervia da migraziun
E questa digren è s’accentuada l’onn passà cun in nov record. 1’504 uffants èn naschids l’onn passà en il Grischun. Uschè paucs sco anc mai ils ultims 55 onns, dapi che l'Uffizi federal da statistica registrescha las naschientschas annualmain per tut las vischnancas e chantuns. Insumma è il dumber da naschientscha ils ultims 55 onns cuntinuadamain sa sminuì en il Grischun. Eran quai fin ils onns 1990 en media anc passa 2’100 per onn, è lur dumber sa sminuì dapi lura sin anc ina media da 1’700 naschientschas per onn. Ed il trend dals ultims tschintg onns mussa ch’ellas sa reduceschan anc pli fitg sin be pli 1’600 per onn. Quai ch'è lura en media prest in quart pli pauc ch'anc la fin dals onns 1990.
Quai è ussa in nov record bas dapi il 1969.
La quota da naschientscha dal Grischun tutga cun 1,22 uffants per dunna tar ina da las bassas da la Svizra. Be anc il Tessin e Basilea Citad han ina pli bassa quota. La media svizra è tar 1,29 uffants per dunna. En tutta cas stuess la quota esser tar 2,1 uffants per ch’ina populaziun restia stabila – pertge be uschia èsi pussibel da remplazzar la generaziun dals geniturs.
Sch’ina populaziun crescha u betg, na dependa dentant betg mo da quantas persunas che naschan, mabain era quantas che migreschan e quantas che moran. Il mument crescha la populaziun dal Grischun en tutta cas be pervia da la migraziun. Senza quella fiss ella per exempel sa sminuida per passa 1’200 persunas ils ultims tschintg onns empè da crescher per 6’000 persunas. Pertge en il Grischun moran actualmain dapli persunas che quai ch’i naschan.
Nagina brunsina d'alarm che scalina
Tenor il manader da datas e statistica dal Grischun, Luzius Sticker n’èn questas cifras bain betg anc alarmantas. E quai na saja era betg l’emprima giada ch’ins stoppia trapassar ina midada en la societad. «Quai èn novs trends che sa preschentan», constatescha el. Trends che confrunteschan dentant las vischnancas cun novas sfidas, era senza ch’els èn alarmants. Sfidas che n’èn bain betg dapertut las medemas, sco el declara.
Entant che la Val dal Rain haja per exempel anc avunda naschientschas e saja pervia da la migraziun confruntada pli fitg cun l’integraziun dals uffants, sajan las sfidas tut autras per exempel per las vischnancas ora en las regiuns. «Vischnancas en il spazi alpin ch’èn orientadas al turissem han probablamain da cumbatter cun damain uffants ed uschia da sa fatschentar cun la dumonda, sch’ins po anc mantegnair la scola, co guarda la vita en il vitg ora, co guarda quai ora cun las uniuns e co pon ins tegnair la populaziun er a lung vista per il futur», resumescha el inqual punct.
E cunquai che la cumpart da pensiunads e pensiunadas creschia, stoppian las vischnancas era ponderar pli precis tge ch’ellas veglian e possian insumma anc porscher a la glieud. Era pertutgant l’infrastructura ch’i dovra. In problem vesa el qua cunzunt sche vischnancas èn sfurzadas da reducir lur infrastructura e purschida perquai ch’i dat pli paucs uffants e che quai da l’autra vart retegn famiglias d’insumma ir là a star. Sfidas che pudessan bain pertutgar singulas vischnancas, manegia Luzius Stricker. Confruntadas cun quellas sfidas vegnan cunzunt las vischnancas en las valladas ad esser, sch’ellas n’èn betg gia.
Abitaziuns tuatschinas cunter regress
La raschun principala daco che las naschientschas e la populaziun èn sa sminuidas e sa sminueschan vinavant, vesa il president communal da Tujetsch, Martin Cavegn cunzunt en la mancanza d’abitaziuns pajablas per persunas indigenas. Cun la lescha da segundas abitaziuns sajan ils pretschs per las abitaziuns creschids uschè fitg, ch’indigens ed indigenas na possian betg affittar u cumprar las abitaziuns e chasas ch’èn anc avant maun sco emprima abitaziun.
Nus stuain bajegiar per indigens. Quai è la suletta schliaziun che nus avain.
Per dar cuntrapais a questa situaziun vul la vischnanca ch’i vegnia bajegià 50 fin 60 abitaziuns per indigens. Las plazzas sajan numnadamain avant maun. Tant en il sectur d’energia, en il turissem u era en il sectur da bajegiar. «Quai che manca èn las abitaziuns per la glieud che lavura qua», uschia il facit da Martin Cavegn. «Cura che nus avain la pussaivladad d’abitar en Tujetsch, lura vegn la glieud era tar nus a star.» E cun la populaziun che creschia uschia, dettia forsa lura era pli bleras naschientschas.
Ina lescha per promover ch'emprimas abitaziuns vegnan bajegiadas saja la vischnanca il mument vi dad elavurar. Co quella vesia lura ora en detagl, puncto vegnir en cun ils daners per ch’indigens possian lura era prender a tschains u cumprar ina abitaziun, quinta el da pudair preschentar il november.